Tillarning geneologik tasnifi

Tillarning geneologik tasnifi
R e j a :
1.Tillarning geneologik tasnifi.
2. Tillarning funksional tasnifi.
3.Tillarning areal tasnifi.
4. Tillarning tipologik tasnifi.
Tilshunoslikka oid adabiyotlarda 3000 ga yaqin til borligi qayd qilingan. (Ayrim adabiyotlarda ularning soni 5000 gacha deb ko‘rsatilmoqda). Agar ularga shevalar ham qo‘shilsa, bu son nihoyat darajada oshib ketishi mumkin.
Tilshunoslikka oid adabiyotlarda 3000 ga yaqin til borligi qayd qilingan. (Ayrim adabiyotlarda ularning soni 5000 gacha deb ko‘rsatilmoqda). Agar ularga shevalar ham qo‘shilsa, bu son nihoyat darajada oshib ketishi mumkin.
Rossiya Federatsiyasida - 130
Hindistion - 720 til va sheva
Indoneziya - 180-200
Fillipin -80
Janubiy Gveniya – 400 va hokazo.
Bu tillar funksional jihatdan ham teng emas. Birida bir qabila gaplashsa, ikkinchisi xalqaro til hisoblanadi. Ba`zi tillar yo‘q bo‘lib ketgan (Amerikadagi hindu qabilalari tillari). O‘lik til-iste`moldan chiqqan, yozma yodgorliklarda saqlanib qolgan til. Masalan: lotin tili, sanskrit tili.
Dunyoda shuncha miqdorda til mavjud ekan, tabiiyki,ularni tasniflab o‘rganishga ehtiyoj tug’iladi.
Ularning eng asosiy va muhim belgilarini nazarda tutib tasniflash nihoyatda mushkul vazifa ekanligini ham o‘tgan darsimizda ta`kidlab o‘tdik. Bir necha 100 yoki 1000 kishi gaplashadigan qabila tili ham, 400 mln.dan 500 mln.gacha odam gaplashadigan ingliz tili ham alohida til hisoblanadi.

Tillar tasnifi — tillarning muayyan belgilar asosida hamda tadqiqotning umumiy maqsadidan kelib chiqadigan qarashlarga moye keluvchi maʼlum tasnifiy boʻlimlar boʻyicha guruhlarga ajratilishi. Tillar tasnifi muammosi ularni qiyosiy oʻrganish vaqtida paydo boʻladi va baʼzan qiyosiy oʻrganishning pirovard maqsadi deb tasavvur etiladi. Tillar tasnifining 2 asosiy turi mavjud: tillarning genealogik tasnifi va tillarning morfologik (tipologik) tasnifi. Ular orasidagi asosiy farq shundaki, tasniflarning birinchisi tillarning qarindoshligi tushunchasiga asoslanadi; u qiyosiy tarixiy tilshunoslik paydo boʻlgandan keyingina roʻyobga chiqqan. Bunda qarindosh tillar qarindoshlik darajalariga qarab oilalarga (mas., hindevropa, finugor, turkiy, somhom va boshqa tillar oilalari), bir oila doirasidagi yaqin qarindosh tillar esa guruh va guruhchalarga (mas., hindevropa oilasining slavyan guruhidagi sharqiy slavyan tillari guruhchasi yoki turkiy tillar oilasining sharqiy va gʻarbiy guruhlari) biriktiriladi. Oiladan kattaroq tasnifiy birliklar (til oilalari toʻplami, makrooila va boshqalar)ni aniqlash, belgilashga urinishlar ham mavjud. Tillarning morfologik tasnifi esa tipologik va grammatik xususiyatlarga asoslanadi. U uzgarmas lugʻaviy birliklarga ega boʻlgan tillar hamda oʻzaro birikib, oʻzgarishlarga uchrovchi lugʻaviy birliklari bulgan tillarni qiyoslash asosida paydo boʻlgan. Nemis olimi A.V.Shlegel Tillar tasnifining ushbu prinsipini tillarni fammatik qurilishli tillar va grammatik qurilishsiz tillarga ajratgan holda rivojlantirdi. Tillarni amorf tillar, agglyutinativ tillar, flektiv tillar va polisintetik tillarga ajratish ham shu tasnifga asoslanadi. Mazkur turlarning birortasi ham sof holda uchramaydi: dunyodagi barcha tillarning xususiyatlari biridan ikxinchisiga utuvchan xarakterga ega. Nemis olimi G.Shteyntal, avstriyalik F.Misteli va amerikalik E.Sepirning 19-asrda morfologik (tipologik) tasnifni takomillashtirish yoʻlidagi urinishlari birmuncha sodda, umumiy tarzda boʻlgan.

Tillar tasnifining uchinchi xili — areal yoki geografik tasnif xam mavjud. Bu tasnif mazkur ikki tasnifga nisbatan qoʻshimcha, yordamchi mavqeda boʻlib, tillarning yoki bir til doirasidagi lahja va shevalarning geografik joylashuvidan kelib chiqadi (yana q. Lingvistik geografiya). Umuman, Tillar tasnifi dunyodagi koʻplab xilmaxil tillarni yaxshiroq oʻrganish, tadqiq etishda katta yordam beradi.
XIX asrga kelib bu borada etarli ilmiy ma`lumotlar to‘plandi, tillarni tipologik guruhlashga ehtiyoj ortib bordi. Shu tarzda tilshunoslikda qator tasniflar vujudga keldi. Jumladan:
XIX asrga kelib bu borada etarli ilmiy ma`lumotlar to‘plandi, tillarni tipologik guruhlashga ehtiyoj ortib bordi. Shu tarzda tilshunoslikda qator tasniflar vujudga keldi. Jumladan:
areal-geografik
genetik-geneologik
morfologik-tipologik
funktsional struktural kabi.
Areal tasnifda jahon tillarining xaritasi, turli mamlakatlarning til tomonida xarakteristikasi, ayrim tillarining qo‘llanish doirasining kengayishi kabi masalalar o‘z ifodasini topadi. Masalan,O‘zbekiston hududida millat va elatlarning joylashishi. (Dunyodagi tillarning taraqqiyot tarixi shuni ko‘rsatadiki, qabila, elat, irq, hudud chegarasi bilan til chegarasi o‘zaro to‘g’ri kelmaydi).
Tillarning xalq tarixi bilan aloqasiga ko‘ra, asosan, uch tipga ajraladi: qabila tili, elat tili, milliy til.
Tillarning funktsional tasnifi qo‘yidagi belgilarga asoslanadi:
Tillarning funktsional tasnifi qo‘yidagi belgilarga asoslanadi:
1) tilning o‘zi tegishli bo‘lgan xalq tarixi bilan aloqasi;
2) tilning jamiyatdagi vazifasi.
Tillarning ijtimoiy vazifasining kengayishi ularning funktsional differentsiatsiyalashuviga olib keladi. Natijada turli nutq stillari shakllanib boradi. Rivojlangan hozirgi tillarning ko‘pchiligida badiiy, ilmiy, publitsistik, rasmiy-idoraviy, so‘zlashuv kabi uslublar shakllangan.
Tillarning tipologik tasnifi da tillarning grammatik qurilishi asosga olinib, ularning asosiy tiplari belgilanadi. Unda tillarning morfologik va sintaktik tipologiyasi farqlanadi. Morfologik tasnif ana shu usulga asoslanadi.
Tillarning tipologik tasnifi da tillarning grammatik qurilishi asosga olinib, ularning asosiy tiplari belgilanadi. Unda tillarning morfologik va sintaktik tipologiyasi farqlanadi. Morfologik tasnif ana shu usulga asoslanadi.
Morfologik tipologiya da ko‘proq so‘zlarning o‘zgarishi asosga olinadi. Tillarning morfologik tasnifi so‘z qurilishida o‘zak va affikislarini o‘zaro qarama-qarshi qo‘yishga asoslanadi. Bu tasnif tilshunoslikda keng tarqalgan.
Sintakaktik tipologiya gap va so‘z birikmalarida ifoda qilinadigan logik - semantik munosabatlarning universalligiga suyanadi, bunda kesim formasi, sintaktik aloqa, gapdagi logik semantik munosabatlar hisobga olinadi. Kesim formasiga ko‘ra gaplar ot va fe`l gaplarga ajratiladi.
Tillarning sintaktik tasnifida subyekt-predikat, obyekt-atribut munosabatlarini ifodalanishiga asoslangan tasnif keng tarqalgan.
Bu jihatdan I.I.Meshchaninov uch sintaktik tipni ajratadi: posessiv, nominativ, ergativ.
Geneologik tasnifda til faktlari tarixiy prinsip (usul) asosida o‘rganilib, tillarning qarindoshlik munosabati hisobga olinadi.