Тилни эгаллаш концепциялари

• Ривожланиш тушунчаси
• Ривожланиш даврлари ва босқичлари
• Сензитив давр хусусиятлари.
• Ёш инқирозлари ва уларнинг хусусиятлари.

РЕЖА:
ОНТОГЕНЕЗ
ДИЗОНТОГЕНЕЗ
B.P. Puzanova taxriri ostidagi defektologik lug‘atda dizontogenetik rivojlanish bolalik davrida jismoniy va psixik rivojlanishni meyordan chetga chiqishi sifatida qayd etiladi.
Postanal dizontogeneznining asosiy komponentlaridan birini V.V. Kovalev bolalik va o‘smirlik yosh davrida bosh miya faoliyatlari va tizimining buzilishi oqibatidagi psixik rivojlanishning buzilishi sifatida qayd etadi.

Психологик дизонтогенезнинг қуйидагича клининг турларини фарқлаш мумкин:

ретардация
асинхрония
регрессив.

Нутқ функциясининг ривожланишида 3 та кескин давр ажратилади:

Биринчи давр (ҳаётининг 1-2 йили). Бу даврда нутқнинг дастлабки уриниши шаклланади ва нутқий ривожланиш бошланади, алоқага киришишга асос солинади ва унинг харакатланувчи кучи билан мулоқотга эҳтиёж пайдо бўлади.
Иккинчи давр (3 ёш) боғланган нутқ жадал ривожланади. Вазиятли нутқдан контекстли нутққа ўтилади.
Учинчи давр (6-7 ёш) ёзма нутқ ривожланишининг бошланиши. Боланинг М.Н.С. га тушувчи юклама ошиб боради.
Л.С. Виготский томонидан болани аномал ривожланишининг мураккаб тузилиши ҳақидаги ғоя илгари сурилган. Шу ғояга кўра, имконияти чекланган болаларнинг психик ривожланиши тизимли характерга эга бўлиб, психик ёки жисмоний нуқсоннинг мавжудлиги қатор бузилишларга олиб келади, натижада, ривожланишнинг мураккаб ўзига хос бўлмаган кўриниши пайдо бўлади.
Нуқсоннинг мураккаб тузилишида Л.С.Виготский бевосита аномал ижтимоий ривожланиш жараёнида пайдо бўладиган бирламчи ва иккиламчи нуқсонларни ажратиб кўрсатади.

Пиаженинг конструктив нуқтаи назарига кўра тил боланинг интеллектуал ривожланиши асосида шаклланади. Бу йўлнинг муҳим вақти “белгили” ёки семиотик фаолият деб номланувчи даври ҳисобланади. Тилни умуман бу фаолиятнинг хусусий ҳодисаси сифатида қараш керак. Символик фаолият одатда икки ёшда пайдо бўлиб, сенсомотор ривожланиш давригача давом этади. Бу даврда Пиаже асосий фаолият мантиғининг феномени ассимиляция ҳисобланади, деб тушунтиради.

• Пиаженинг конструктив нуқтаи назарига кўра тил боланинг интеллектуал ривожланиши асосида шаклланади. Бу йўлнинг муҳим вақти “белгили” ёки семиотик фаолият деб номланувчи даври ҳисобланади. Тилни умуман бу фаолиятнинг хусусий ҳодисаси сифатида қараш керак. Символик фаолият одатда икки ёшда пайдо бўлиб, сенсомотор ривожланиш давригача давом этади. Бу даврда Пиаже асосий фаолият мантиғининг феномени ассимиляция ҳисобланади, деб тушунтиради.

Пиаже тилнинг конструктив йўли – символик фаолиятини фойдасиз ва туғма грамматик ядрода қайд этилган фараз сифатида қабул қилиш керак эмс деб ҳисоблайди. Синтаксик фаолиятларни у тилга тегишли сенсомотор интеллектнинг конструктиқ фаолиятлари натижалари сифатида таҳлил қилиниши керак деб ҳисоблайди (98 б). Бунда тизимларни пайдо бўлишида хизмат қиладиган интеллект фаолиятида наслий омилларни ҳисобга олиш лозимлиги олим томонидан рад этилмайди.

• Пиаже тилнинг конструктив йўли – символик фаолиятини фойдасиз ва туғма грамматик ядрода қайд этилган фараз сифатида қабул қилиш керак эмс деб ҳисоблайди. Синтаксик фаолиятларни у тилга тегишли сенсомотор интеллектнинг конструктиқ фаолиятлари натижалари сифатида таҳлил қилиниши керак деб ҳисоблайди (98 б). Бунда тизимларни пайдо бўлишида хизмат қиладиган интеллект фаолиятида наслий омилларни ҳисобга олиш лозимлиги олим томонидан рад этилмайди.

тил ва нутқ хусусиятларини наслийлиги омиллари ўрганиш

Д. Хаммер ва П. Коупланд “ тилни ўзлаштириш” бўйича махсус генларни аниқлаш бўйича мисоллар келтиради [52, с. 232 - 234]. Бундай ҳолатларда болалар кеч гапира бошлашади, сўзларни артикуляциясида қийинчиликларга учрашади. Бундай нуқсонлар наслдан наслга ўтади. Масалан, буви ўзининг нутқий муаммоларини ўзининг беш фарзандидан тўрттасига, 23 та набирасидан 11 тасига берганлиги аниқлаган. Аммо, бувининг қизларидан бирида нутқ меъёрда ривожланган, ҳудди шу нарса унинг болаларида ҳам кузатилган. Яъни унинг болаларида нутқ нуқсонлари кузатилмаган. Бу сўнгги бўғин жароҳатланган геннларни қабул қилмаган кўринади.

Р. Пломина тадқиқотларида олимлар томонидан кп зиготали ва дизиготали эгизакларнинг сўзларни тушунишини ўрганган, уларда лингвистик операцияларни бажарилишидаги генетик омилларни эгаллашдаги фақрлар аниқланган. Дж. Резник ва ҳамуаллифлари томонидан ўтказилган бир ёшдан икки ёшгача бўлган болаларнинг сўзларни талаффуз қилиши ва тушунишини тешириш бўйича тадқиқотлари натижалари наслий омилларнинг бу фаолиятларга таъсиридан далолат беради. Дж. Гейнджер тадқиқотлари натижаларига кўра, кўп зиготали ва дизиготали эгизакларда биринчи 100 сўзларни ўзлаштириш тезлигида ҳам гетенитк омиллар роли кўрсатиб ўтилган

Р. Пломина тадқиқотларида олимлар томонидан кп зиготали ва дизиготали эгизакларнинг сўзларни тушунишини ўрганган, уларда лингвистик операцияларни бажарилишидаги генетик омилларни эгаллашдаги фақрлар аниқланган. Дж. Резник ва ҳамуаллифлари томонидан ўтказилган бир ёшдан икки ёшгача бўлган болаларнинг сўзларни талаффуз қилиши ва тушунишини тешириш бўйича тадқиқотлари натижалари наслий омилларнинг бу фаолиятларга таъсиридан далолат беради. Дж. Гейнджер тадқиқотлари натижаларига кўра, кўп зиготали ва дизиготали эгизакларда биринчи 100 сўзларни ўзлаштириш тезлигида ҳам гетенитк омиллар роли кўрсатиб ўтилган

Г.Л. Розенград-Пупко болада нутқ ривожланишини икки даврга ажратади:

тайёрлов даври (2 ёшгача)
нутқнинг мустақил шаклланиш даври.

А.Н. Леонтьев бола нутқининг шаклланишини 4 даврга бўлиб кўрсатади;

тайёргарлик даври-бир 1ёшгача
боғчагача бўлган давр- 3 ёшгача;
мактабгача бўлган давр-7ёшгача;
мактаб даври