Tilshunoslik asoslari
Download 2.59 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik asoslari (O\'lmas Sharipova, Ibrohim Yo\'ldoshev)
gazetxon, gazeta x o d im i kabi. Yuqorida ko'rsatib o'tganimizdek,
eskirib, keraksiz b o 'lib qolgan so'zlar asta-sekin lug'at tarkibidan chiqadi. Lekin bunday so'zlar butunlay yo'qolib ketm aydi. Davrlar o 'tish i bilan, bu so'zlarga zamriyat qolm aganligi sababli ular lu g 'a t tarkibidan butunlay chiqib ketishi mumkin. Biroq b u n d ay so'zlar har bir tilning lug'at fondida saqlanadi. Shu bilan birga b a ’zi eskirib qolgan, iste'm oldan chiqa boshlagan b a ’zi so'zlar faol so'zlar qatoriga o'tish i mumkin. M asalan, farmon, vazir, qurultoy, domla, tibbiyot, m ualîim , m uallif, m usahhih kabilar ana shunday so'zlardandir. Leksikologiya quyidagi b o ‘limlarni qamrab oladi: 1. Semasiologiya til birliklarini ma’no jihatdan o'rganadi. U nda so'zning shakl va m a’nosi izohlanadi. Semasiologiya tilning barcha m a’no anglatuvchi birliklarini tahlil qiladi. 2. Leksikografiya til tarkibida so'zlarni m a’lum tartib va m aqsad asosida yozma ravishda to'plab lu g 'at tuzish m asalalarini o'rganadi. 3. Onomasiologiya narsa va hodisalarga nom berish jarayonini o'rganadi. 4. Etimologiya so'zlarning kelib chiqish masalalarini ham shakl, ham m a’no jihatidan o'rganadi, 5. Frazeologiya tilning tu rg 'u n birikmalarini o'rganadi. 6. Onom astika atoqli o tlam i o'rganadigan fan. 7. Antroponomika odam ning ismini ilmiy jihatidan o'rganadi. 8. Toponim ika joy nomlarini, etnonimika m illatlarning nomlarini o'rganadi. Leksikologiya sinxronik (zamonavly) va diaxronik (tarixiy) d eb ikkiga ajratiladi. Ayrim tilning leksikologiyasi tasnifiy leksikologiyada, ikki va u n d an ortiq tilning lu g 'a t boyligi qiyosiy leksikologiyada o 'rganilishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi LEKSIK MA’NONING KENGAYISHI VA TORAYISHI So'z m a’nosining rivojlanishi sifat va m iqdor o'zgarishiga, raa’noning kengayishi va torayishiga, h atto tildan um um an tushib qolishiga olib keladi. Bunda jam iyat tarixining aham iyati katta. H ar bir yangi narsa yoki hodisaga y angi nom yaratm asdan mavjud so'zlar yordamida ifodalash h am mumkin. N atijada teksik-semantik m a'no kengaya boradi. M asalan: u cb m o q - faqat parrandani bildiruvchi so'zlar bilan birikkan. Hozir uning m a’nosi kengayib k o ‘z, varrak, samolyot, yer yo’ldoshi kabi tushunchalar bilan aloqaga kiilshadigan bo'lgan. So'zning leksik ma’nosi kengayishi natijasida k o 'p m a’noli (polisemantik) so'zlar paydo bo'ladi. Leksik m a’noning torayishi so‘z m a’nosining kengayishiga nisbatan aks jarayondir. Bunda so'zning qo'llanish doirasi chegaralanib qoladi. Masalan: osh so'zi barcha ovqat turini bildirar edi. H ozirda ko'proq p a lo v m a’nosini anglatadi. SO‘ZLARNING MA’NO MUNOSABAT1GA KO RA TURLARI Tilda leksik m a’nolar o'zaro m unosabatda bo'ladi. U lar shakldosh, m a’nodosh, m a’nolari zid b o 'lish i mumkin. OMONIMLAR Omonimlar - shakldosh so'zlar. Yozilishi va talaffuzi b ir xil, ma’nosi har xil bo'lgan so'zlar om onim lar deyiladi. Masalan, o ‘t (“olov"), o ‘t (“m aysa”) kabi. Omonim lar bir so'z turkum iga ham, turîi so'z turkum iga ham mansub b o 'lish i mumkin. O m onim lar ham tilda azaldan mavjud ayrim so'zlarning o'xshashligidan, b a’zan boshqa tillardan o'zlashgan so 'zlar hisobidan pay do bo'lishi mumkin. Omonimlar har bir tilda uchraydi. Omonim so 'zlar kontekstda yaqqol ajralib turadi. M asalan, «quritib q o 'y ilg an o 'tg a o ‘t ketmasin» deganimizda h ar ik k a la «o't»ning m a’no sin i ajratib olish qiyin emas. Omonimlar yozilish va gram m atik shakliga ko'ra uch xil bo'ladi: www.ziyouz.com kutubxonasi 1. O m ofonlar “ talaffuz etilishi bir xil, lekin tovushlar tarkibidagi b a ’zi fonemalar farqii bo'ladi. Masalan, o'zbek tilida e tti (son) - etd i (fe’l); b od - bot, bob - bop, Download 2.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling