Tilshunoslik asoslari
Download 2.59 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik asoslari (O\'lmas Sharipova, Ibrohim Yo\'ldoshev)
samovar, mashina, stol, stui, choynak
kabi a n c b ag in a so 'zlar o'zlashgan. Lekin b u n d a y s o 'z la r tillarning arab tili yoki rus tili b ilan q a rd o sh til e k a n lig ig a asos b o'lolm aydi, chunki birinchidan, b u nday tilla rn in g q a rd o sh ekanligini isbot qilish u ch u n faqat so 'zn in g o 'z i aso s b o 'la olm aydi. Ikkinchidan, har b ir tilning so 'z b o y lig id a b o sh q a tildan kirgan so'zlar ozchilikni tashkil etad i va u lam in g gram m atik xususiyatlari b u tu n la y b o sh q a c h a b o 'lad i. Ü chinchidan, tarixiy tara q q iy o t jaray o n id a turli m u n o sa b a tla r tufayli b osh q a tillardan kirib q o lg a n b un d ay tasodifiy so 'z la r tillarning tarixini solishtirib, ta q q o sla b o 'rg an ish d a m ate ria l b o 'la olm aydi, chu nk i b u n d a y tilla rn in g tuzilishi b ir-b irig a to 'g 'ri kelm aydi. Tillarning q a rd o sh m un osab atlam i a n iq la sh d a ularning bir o ‘zak tildan alo h id a b ir til b o 'lib c h iq ish i tarixiy taraq qiyotni o 'rganish m uhim ah am iy atg a m olikdir. Q ard osh tillam i taqqoslab o 'rg a n ish d a d a s ta w a l h a r q ay si q a rd o sh tillarda o'x sh ash b o 'lg an b ir m aterialning tarixiy tara q q iy o t natijasida o'zg arib k etg an to m onlarin i taqqoslab tek sh irish n in g aham iyati ju d a katta. Tillam i taq qo slab tekshirish, o 'rg a n is h d a natijasida bu tillarning so'z m a ’nolari, gram m atik x u susiy atlari va n u tq tovushlarining b ir-birig a muvofiq kelishi o rq ali q a rd o sh tillarning yaqiniigi, o 'x sh ash lig i aniqlanadi. Q a rd o sh o'zbek, u y g'u r, qirg'iz, ozarbayjon v a qozoq tillarid agi b ir n e c h a so 'zlarni qiyos qilib ko'rilsa, b u so 'z la r sh a k la n u q a d a r o 'x sh a m a sa ham m a’no jih a td a n b ir o 'z a k tild an (bir m anbadan) www.ziyouz.com kutubxonasi e k a n lig in i aniq k o 'rish m um kin. M asalan, o 'z b e k tilida ternir, u y g ‘u r tilid a tomur, qozo q tilid a temer, ozarbayjon tilida ciemir, q irg 'iz tilid a ternir. Shu xildagi qardosh tilning gram m atik tu zilish id a ham u lam in g yaqin ligi k o ‘rinib turadi. M asalan, tu rk iy tillard ag i k o 'p lik q o 'sh im ch asi - la r bilan sifat yasovchi - l i (lik) suffikslarini solisbtirib k o ‘raylik. 0 ‘zbek tilida: ko'châiar, u y g ‘u r tilid a kochilar, qozo q tilida kocholor. Bu m isollar shuni k o 'rsa ta d ik i, qardosh tillard a so 'z o'zaklari gram m atik vositalar jih a tid a n farq qilsa ham u lam in g manbai bir bo'lib, u iar bir o ‘zak tild an kelib chiqqan. Shuni aytib o 'tish kerakki, tillam ing q ard o sh lig in i iaqat qo n -q arin d o sh lik m unosabatlariga b og'lash, y a ’ni q ard o sh tillar h am m a v aq t bir u ru g'd an, b ir qabiladan p a y d o b o 'lad i, deb tu sh u n ish xatodir. Q a rd o sh tillar jam iy a tn in g tarixiy taraqqiyot jarayonida yo differen siy a yoki integ rasiy a y o 'li bilan paydo b o 'la d ig a n tarixiy ho d isad ir. Shuning u c h u n tillam in g qarindoshligini biologik h o d isa d e b qarash xatodir. T illam in g g eneologik tasnifi q ardosh tillam ing b ir tildan, bir m a n b a d a n tarqalg an lig ig a asoslangan. D unyodagi tillam ing ta ra q q iy o t tarixi shuni k o 'rsatad iki, qabila, elat, irq, hud u d c h e g a ra s i bilan til ch e g ara si o'zaro to ‘g ‘ri kelm aydi. M asalan, Shim oliy Am erika Q o 'sh m a Shtatlarida turli irq d ag i xalqlar: ingliz, fransuz (oq irq), x ito y (sariq irq), n egr (qora irq} va b o s h q a la r yashaydi. Biroq Shimoliy Am erika Q o 'shm a S h ta tlarid a yashovchi bu x a lq la m in g ham m asi asosan bir tilda - ingliz tilid a aloqa qilishadi, H indistonda 70dan ortiq tilda, X itoyda 30dan ortiq tild a s o ‘zlashadilar. O 'rta O siyoda o'zbek, tojik, q irg 'iz, rus, arab, fors va boshqa tillarda so'zlovchi xalqldr y ashaydi. Tilning boyligi irq n in g oq yoki sariq ekanligiga b o g 'liq em as. S hunday qilib, geneologik tasnif q a rd o sh tillam ing tarix iy taraq q iy o t jaray o n id a b ir o ‘zak tildan tarqalganligini va u la m in g o ‘zaro m unosabatini, so‘z m a’nolarini va gram m atik shakllarin i, n u tq tovushlarining bir-biriga yaqinligini, o 'x sh a sh lig in i nazarda tu tib tillam i g u ruhlarga ajratadi. H o zirgi vaqtda tarixi o'rganilib, bir-biri bilan qardosh e k a n lig i an iq lan g an tillar oilasi quyidagilardan iborat. 1. H ind-yevropa tillari oilasi. 2. X om -som tillari oilasi. 3. T u rk tillari oilasi. 4. U gor-fin tillari oilasi. www.ziyouz.com kutubxonasi 5. Kavkaz tillan oilasi. 6. X ito y -tibet tillan oilasi. 7. Dravid tillari oilasi. BELGILAR SISTEMAS1 Belgi stm k tu ra si haqida ikkita q a ra m a-q a rsh i fikr bor. B irinchi fikr tarafdorlari belgini ham ifoda p lan ig a, ham m aterial v a m azmtm p la n ig a ega, deydilar. Bu n u q ta i n azarga q aram a-q arsh i tu rg an k o ‘p sonli olimlar belgi b ir to m o n lam a hodisa, u fa q a t ifoda p lan ig a ega, belgi haram a vaq t raazm u n bilan alohida, d e b hisoblaydilar. Birinchi nuqtai nazar tarafd orlari uchu n m a ’no b u belg i m uno sabatin in g p red m et y o k i tu sh u n c h a tu rla rid a ifodalanishdir, biiim fakti haqiqatrii rea l a k s ettirishdir. M a’n o g a b u n d a y y ondashuv ish o ra d a aks etilm asligi m um kin em as. Chunki. 1) tovush q a to ri faqat p re d m e tn i ko'rsatm aydi, 2) belgi shartli, ixtiyoriy, m azm un esa sh a rtli emas, u h a q iq a tn i aks ettirishda an iq lan ad i; 3) m a ’no bilim fakti, m iyada saq lanadi, belgi ham m a v a q t u n d a n tashqaridadir. Belgilar sistem asini o'rganish, u n i sistem alashtirish b ila n b o g 'liq k o 'p la b problem alarning p a y d o b o 'lish i m axsus fan n i yuzaga keltirdi. Bu fan a n tik d a v rg a borib taq alad i. D em okritning so 'z va p red m e t m u no sab ati h a q id a g i m unozaralari fikrim izning dalilidir. Sem iotikaning b e s h ta yo'nalishi bor: 1. M avjud tabiiy v a biologik b e lg ila rn i o 'rg an u v ch i biosem iotik yo ‘nalish; 2. Insonning m ad a n iy ati darajasi. u rf-odati va ho latin i tasvirlovchi e tn o se m a n tik yo'nalish; 3. Tabiiy tillarni, u la m in g stilistik va b ir-b irid an ajralm aydigan belg ilar sistem asini o ‘rg a n a d ig a n lingvisim iotik yo'nalish; 4. B elgilangan m aterial b ila n b o g 'liq b o 'lm ag an h o ld a o'ziga xos um um iy xususiyatlarni b elg ilo v ch i ab strakt sem io tik yo'nalish; 5. M azkur y o'nalish larn in g ham m asi uch un u m u m iy b o 'lg an m asalalam i o 'rg an uvch i u m u m iy sem iotik y o 'n a lish . Bilim - s u b ’ek tin in g tev arak-atrofdagi olam ni inkor e ttirish g a qaratilgan faoliyatidir. Bilim b u y u m la m i, voqealarni, h a ra k a tla m i va shu k a b ila m i ko'rsatuvchi b e lg ila r sistem asi shaklida y u z a g a chiqadi. Belgi bilan m a ’no ajralm asdir: m a ’nosiz belgi, b e lg isiz m a’no y o 'q v a b o 'lish i ham m u m k in em as. www.ziyouz.com kutubxonasi Foydalanilgan adabiyotlar ro*yxati 1. Азизов О. Тилш уносликка кириш. -Т.: Ук,итувчи, 1996. 2. Головин Б.Н. Введение в язикознание. -М .: Высшая школа, 1977. 3. Jam otxonov H.A. Hozirgi o'zbek adabiy tili. -Т ., 2004. (1, 2- qismlar) 4. Ириск,улов М. Тилш уносликка кириш. -Т .: Уцитувчи, 1992. 5. Кодухов В.И, В ведение в язикознание. -М .:Просвешение, 1987. 6. Махмудов Н. Тил. - Т.; Ё з у в т 1998. 7. Махмудов Н. М аъ р и ф ат манзиллари. - Т.: М а’навият, 1999. 8. Нурмонов А, Й улдош ев Б. Тилигунослик ва табиий фанлар. -Т.; Шарк,, 2001. 9. Нурмонов А, Расулов Р. Узбек тили жадвалларда. -Т.: У^итувчи, 1993. 10. Содик;ов А, А бдуазизов А, Ириск,улов М. Тилшуносликка кириш . -Т., 1981 П . Ш ерматов А Ч ориев Б, Умумий тилшунослик курсидан мустацил ишлар. - Т.: Ук.игувчи, 1989. 12. Кучк;ортоев И, К У ^о р го ев а Р. Тилш уносликка кириш. - Т., 1975. 13. Х ожиев А. Тилш унослик терминларининг изошли лугати. - Т.: Узбекицон Миллий энциклопедияси, 2002. www.ziyouz.com kutubxonasi MUNDARUA 1. S o 'z b o s h i............................................................................... ,...3 2. Tilshunoslik fan s ifa tid a .........................................................4 3. Tilning m o h iy a ti.......................................................................6 4. Tilshunoslikning ían sifatida p aydo b o ‘l i s h i .................. 7 5. Tillam ing o'zaro ta'siri va rivojlanish q o n u n iy a tla ri...... 9 6. Til sistem a sifatida.................................................................. 10 7. Til va ta fa k k u r.........................................................................12 8. Til va ja m iy a t...........................................................................18 9. Fonetika va fo n o lo g iy a......................................................... 22 10. N utq tovushlari artikulyatsiyasi ......................................23 11. Nutq tovushlari ta sn ifi........................................................... 24 12. N utqning fonetik bo‘la k Ia ri................................................ 26 13. U i g 'u ..........................................................................................27 14. Tovushlarning nutq jarayonida o 'z g a r is h i.........................28 15. Y o zu v ..........................................................................................29 16. Leksikologiya............................................................................. 33 17. Leksik m a'noning kengayishi va to r a y is h i....................... 39 18. So'zlam ing m a’n o m unosabatiga k o ‘ra t u r l a r i ................39 19. Tabu va ev fem izm ................................................................... 46 20. T erm in o lo g iy a..........................................................................47 21. Term inlam ing y a sa lish i.......................................................... 57 22. E tim ologiya...............................................................................62 23. Leksikografiya...........................................................................70 24. G ram m a tik a..............................................................................74 25. Grammatik k a te g o riy a la r.....................................................75 26. M orfo lo g iy a............................................................................. 77 27. So‘z turkum lari...................................................................... /^78j 28. S in ta k sis................................................................................... 79 29. S otsiolingvistika..................................................................... 80 30! S in ta g m a ....................................................................................82 31. Tilning tipologik tasnif i ........................................................83 32. Belgilar siste m a si.................................................................... 87 33. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘y x a t i .....................................88 www.ziyouz.com kutubxonasi www.ziyouz.com kutubxonasi www.ziyouz.com kutubxonasi 60 - buyurtma 400 nusxa. Hajmi 5,6 b.t. 2006 yil 17 oktyabrda bosishga ruxsat etildi. Nizomiy nomidagi TDPU Rizografida nashr qilindi. www.ziyouz.com kutubxonasi Download 2.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling