Tilshunoslik fanidan ma’ruzalar matni

Lyudvig Vintgenshteyn nazariyasi

Lyudvig Vitgenshteyn, toʻliq Lyudvig Jozef Iogann Vitgenshteyn (1889-yil 26-aprelda tugʻilgan, Vena, Avstriya-Vengriya (hozirgi Avstriya) - 1951-yil 29-aprelda vafot etgan, Kembrij, Kembridjshir, Angliya), avstriyalik ingliz, 20-asrning eng buyuk faylasufi sifatida tan olingan.
Falsafiy tadqiqotlar va ularning analitik an’ana doirasida rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Uning harizmatik shaxsiyati rassomlar, dramaturglar, shoirlar, romanchilar, musiqachilar va hattoki kino ijodkorlarida katta taassurot qoldirdi, shuning uchun uning shon-shuhrati akademik hayot doirasidan tashqariga ham tarqaldi. Avstriyalik faylasuf va mantiqchi, analitik falsafa vakili, hamda XX asrning eng buyuk faylasuflaridan biri bo‘lgan. Prototipi matematik mantiq tili bo‘lgan sun’iy "ideal" tilni yaratish dasturi muallifidir
Tilshunoslikda “Til o‘yinlari” atamasi keng tarqalgan bo‘lib, bu haqida olimlar turlicha fikr bildirib, izoh berishgan. Ma’lumki, birinchi bo‘lib avstriyalik faylasuf L.Vitgenshteyn til o‘yinlari tushunchasini o‘zining “Философские исследования” asarida ishlatgan, uning ta’kidlashicha “til o‘yinlari bu - tilda so‘zlarni ishlatishning butun jarayoni, shuningdek, bolalar o‘zlarining ona tillarini o‘zlashtiradigan o‘yinlardan biri sifatida tasavvur qilinishi mumkin”. O‘zimiz sezgan va sezmagan holatlarda, og‘zaki nutqda til o‘yinlari jarayonlariga duch kelamiz va ko‘p ishlatamiz.
Til oʻyini (nem. Sprachspiel) — falsafiy tushuncha boʻlib, Lyudvig Vitgenshteyn tomonidan 1953 yilda “Falsafiy tadqiqotlar” asarida tilni muloqotda kuzatiladigan odatiy qoidalar tizimi sifatida tavsiflash uchun kiritilgan. Til o‘yini u ibtidoiy tillardan foydalanish va bu tillar to‘qilgan faoliyatga oid misollar bilan bog‘liq. Vitgenshteyn so‘z yoki jumla faqat hozirgi "o‘yin" "qoidalari" asosida aniq ma’noga ega ekanligini ta’kidladi. Masalan, kontekstga qarab, “STAKAN!" buyurtma, yoki savolga javob yoki boshqa turdagi aloqa bo‘lishi mumkin. Til o‘yini tushunchasi metatil tushunchasini almashtirmoqda.
Vittgenshteyn biz so‘zlarni turli til o‘yinlari sifatida ishlatadigan ko‘plab faoliyatlarni tasvirlaydi. U buyruq berish, biror narsaning tashqi ko‘rinishini tasvirlash, nima bo‘lishi mumkinligi haqida taxmin qilish, hazil qilish, bir tildan boshqa tilga tarjima qilish, biror narsa so‘rash, kimgadir rahmat aytish, qarg‘ish, ibodat qilishni eslatib o‘tadi. Har bir faoliyat til o‘yinidir. Har bir faoliyat turi doirasida g‘oyalar va harakatlarni ifodalashning turli usullari ichki oilaviy o‘xshashliklarga ega bo‘lib, ular bir-biriga bog‘liqligini ko‘rsatadi va ular qanchalik farq qilsa-da, ularni "til o‘yinlari" deb atash mumkin.
Vittgenshteyn o‘z konsetsiyasini tosh devor qurayotgan ikki kishining til o‘yinini tasavvur qilish orqali tasvirlaydi. Til bizga maqsadlarimizga erishishga yordam berganligi sababli, ishchilar o‘z vazifalarini juda kam so‘zli til bilan bajarishlari mumkin edi. Quruvchi A o‘zining yordamchisi B bilan bog‘lanib, devor qurish uchun ma’lum o‘lchamdagi toshni so‘rash uchun "g‘isht", "kub" va "plita" deb chaqirishi mumkin edi. Quruvchi B so‘rovni tushunadi va javob beradi. Ushbu til o‘yini doirasida "g‘isht" B dan g‘isht olib kelishni so‘rash uchun A aytishi kerak bo‘lgan narsadir. Ammo o‘sha til o‘yinidan tashqari, agar A "g‘isht" desa, hech kim A nimani anglatishini aniq bilmaydi. Har bir so‘z muayyan harakatlar kontekstida ma’noga ega.
Ushbu rasmga qarang va unda siz o‘rdakni ko‘rasiz. Qayta va diqqat bilan qarang, shunda siz quyonni ham ko‘rasiz. Bu juda aniq misol bo‘lib, u "lingvistik o‘yinlar" nima ekanligini ko‘rsatadi. Bir xil tasvir yoki so‘z turli odamlar tomonidan turlicha qabul qilinishi mumkin. Anjumanlarda tez-tez sodir bo‘ladigan munozaralarda yuzaga keladigan vaziyatlar zamonaviyroq misoldir. Ma’ruzachi "mutaxassis fikri" ga murojaat qilishi yoki "Bu mening nuqtai nazarim" deb aytishi mumkin. Biroq, agar raqib bahsli so‘zlarni ishlatish uchun boshqa ruhiy kontekstga ega bo‘lsa, unda nizoni hal qilishning hech qanday usuli yo‘q. Odamlar tashqi ko‘rinishida bir xil so‘zlarni talaffuz qilishlariga qaramay, turli xil ma’nolarda harakat qilishadi. Ushbu misollar bizni kundalik tilimiz o‘z ichiga olgan xususiyatlar haqida o‘ylashga undaydi. Shu bilan birga, o‘z tanqidida "o‘rdak-quyon" misolini ko‘rib chiqmaydi va bu holatdan kelib chiqadigan oqibatlar haqida o‘ylamaydi.

Vitgenshteynning fikriga ko‘ra, biz mustaqil ravishda, yolg‘iz holda lingvistik o‘yinlarni o‘ynay olmaymiz. Ular til almashish orqali paydo bo‘ladi. Misol uchun, o‘yin “polari” Vitgenshteyn davrida Jamiyat a’zolari orasida qo‘llaniladigan maxfiy tildir. Til o‘yinlari o‘zining aldamchi tuzoqlari va ko‘p ma’nolari bilan jamoaviy harakat masalasini ko‘taradi. Agar biz yolg‘iz harakat qilsak, so‘zlarning ma’nosini tushuna olmaymiz.
Lyudvig til o‘yinlarida “so‘zlovchining nutq shakli bilan “o‘ynagan” hodisalari, hazillar, taqqoslash, metafora, perifrazalar asosan rol o‘ynashini ta’kidlagan.
Vitgenshteynning ikkita asosiy asari bor. Ular: