Tilshunoslik fanidan ma’ruzalar matni

Til va nutqning farqli jihatlari

Til va nutq o‘rtasidagi bog‘liqlik, o‘zaro aloqadorlik quyidagilardan ham ma’lum bo‘ladi. Til nutq asosida tashkil topadi va nutq orqali reallashadi. Til bir vaqtning o‘zida ham asos, ham nutq mahsuli. Til aloqa uchun material bersa, nutq shu materialdan fikr shakllantirishdir. F.de Sossyur aytganidek, til bizga nutq tushunarli bo‘lishi uchun zarur bo‘lsa, nutq esa tilning taraqqiyoti, yashashi, shakllanishi uchun zarur. Tarixiy jihatdan nutq faktlar tildan oldin keladi.
Har bir nutq faoliyatida til elementlari ishtirok etadi. Agar til sestem harakterga ega bo‘lsa, nutq ham, tilo elementlari asosida namoyon bo‘lgandan keyin, sestem harakterga ega bo‘ladi.
Demak, til individual nutq shaklida faoliyat ko‘rsatadi. Til va nutq ham ijtimoiy, ham individual. Tildagi ijtimoiylik nutq orqali namoyon bo‘ladi. Tildagi ijtimoiylik yashirin, ichki hodisa bo‘lsa, nutqdagi ijtimoiylik tashqi, real hodisadir.
Til mavhumdir, nutq esa aniqdir, ya’ni nutqni eshitamiz, akustik qabul qilamiz va ko‘ramiz (matnda). Nutq doimo aniq bo‘lib, muayyan o‘rinda (joyda) va muayyan vaqtda yuz beradi. Nutq so‘zlovchining, tinglovchining va predmetning – fikr yuritilayotgan predmetning mavjud bo‘lishini talab qiladi.
Nutq – alohida shaxsga, individga bog‘liq. Til esa alohida shaxsga, individga bog‘liq emas.
1. Tilshunoslik fanining haqiqiy obyekti – tildir. Tilni psixologiya, mantiq, fiziologiya kabi fanlar nuqtai nazaridan emas, balki bevosita tilshunoslik fani asosida o‘rganish kerak.
2. Til sistem tuzilishga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisadir. Til belgilari, hodisalari o‘zaro dialektik bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini belgilaydi va o‘zaro mantiqiy, zaruriy aloqaga kirishib, bir butunlikni – til sistemasini hosil qiladi.
3. Til g‘oya, fikr, ma’no tashuvchi belgilar sistemasidir. Til belgisi 2 tomonga: ifoda tomoni (ifodalovchi) va mazmun tomoni (ifodalanuvchi)ga ega shartli, ixtiyoriy, birlikdir. Ular moddiy va ruhiy tomonlar, ya’ni tovush va ma’no birligidan iborat bo‘lib, o‘zaro dialektik bog‘liqlikda bitta ijtimoiy vazifani bajaradi, fikr almashuvni – kommunikativ jarayonni ta’minlaydi.
4. Sossyur tilni ichki va tashqi lingvistikaga ajratadi va ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi. Uning fikricha, ichki lingvistikatilning strukturasini, tashqi lingvistika esa tilniu yashaydigan real shart-sharoit – jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq holda o‘rganishi kerakligini ta’kidlaydi. Aynan shu masalalar umumiy tilshoslikning o‘rganish obyekti hisoblanadi.
5. Sossyur tilda 2 aspektni: sinxroniya va diaxroniyani farqlaydi. Uning fikricha, til sistemasi va strukturasini o‘rganishda ayniqsa sinxron aspektning ahamiyati katta, tilshunoslik fanining bosh vazifasi til hodisalarining bugungi kundagi holatini o‘rganishdir va bu tilning tarixini, boshqa tillar bilan qiyosini o‘rganishdan avval bo‘lishi kerak.
6. Sossyur tilni til va nutqqa ajratadi.

• 
  1) Til – ijtimoiy, umumiy, nutq esa individual hodisa.
  
• 
  2) Til sistem, nutq esa asistem hodisa.
  
• 
  3)Til potensial (yashirin imkoniyat), nutqesa real voqelik.
  
• 
  4) Til sinxron, nutq esa diaxron, tarixiy hodisa.
  
• 
  5) Til – mohiyat, nutq – hodisa.
  

7. Sossyur til va nutq birliklari orasidagi o‘zaro bog‘lanishni paradigmatik va sintagmatik munosabatga ajratadi. Paradigmatik munosabat til birliklarining bir paradigmaga, masalan, so‘zlarning vertikal yo‘nalishda turlanish yoki tuslanish qatoriga birlashishi va bosh, asosiga ko‘ra farqlanishidir. Masalan, kitob, kitobni, kitobning, kitobda, kitobdan so‘zlarining ma’nosi bosh kelishik shakliga ko‘ra olinadi. Sintagmatik munosabatda esa til birliklarining o‘zaro semantik-sintaktik munosabatga kirishishi va gorizontal planda birikmalar hosil qilishi tushuniladi: kitobning qadri, kitobni o‘qish kabi.

Paradigmatik munosabat til birliklarining nutqqacha bo‘lgan til hodisasi bo‘lsa, sintagmatik munosabat til birliklarining nutq jarayonidagi mantiqiy munosabatidir va u nutq hodisasi sifatida qaraladi.
Xulosa qilib aytganda, XX asr tilshunoslik fanida keskin burilishlar sodir bo‘lgan davr bo‘ldi. Yuqorida qayd etilgan oqimlar, mashhur tilshunos olimlarning qarashlari va faoliyatlari tilshunoslik fanining keng miqyosda rivojlanishiga sababbo‘ldi. Albatta, bu o‘rinda ayniqsa tilning sistemaliligi, til va nutq dialektikasi, tilning ijtimoiyligi g‘oyalarini ilgari surgan Sossyur ta’limotining ahamiyati beqiyos. Sossyur ta’limoti tilshunoslikda nafaqat sotsiologik lingvistikaning yuzaga kelishida, balki bir qator lingvistik maktablar va struktural lingvistikaning vujudga kelishida ham muhim omillardan biri bo‘ldi.
Ferdinand de Sossyur ta’limotining kuchli tomonlari:

1. 
   U tilning sistem xarakterga ega ekanligi haqidagi g‘oyani olg‘a surdi.
   
2. 
   U tilda assotsiativ va sintagmatik munosabatlarni ajratib ko‘rsatatdi.
   
3. 
   Sossyur til birligining ma’nodorligi va qimmati haqidagi ta’limotni yaratdi.
   
4. 
   Sossyur nazariyasining eng muhim jihati shundaki, u ilk bor “Til va nutq” dixotomiyasini bahs maydoniga tashladi.
   
5. 
   U ichki (intralingvistika) va tashqi (ekstralingvistika) tushunchalarini farqladi. Uning fikricha ichki lingvistikaning bitta o‘zi tilning ijtimoiy mohiyatini to‘liq ochib bera olmaydi.
   

Ferdinand de Sossyur ta’limotining zaif tomonlari:

1. 
   Sossyur lisoniy belgini ikki tomonlama psixik qurilma deb qaradi.
   
2. 
   Sossyur tovushlar nutq elementlari, ular til elementlari emas degan g‘oya bilan fonologiyani lingvistikadan chiqarib tashlash g‘oyasini ilgari surdi.