Tilshunoslikdan umumiy ma’lumot. Tilshunoslik

§. Boshqa tillardan o'zlashtirilgan ayrim so'zlar orfoepiyasi

Turkiy tillarda, ma’lumki,/undoshi bo'lmagan, shuning uchun jonli so'zlashuvda arab, fors va rus tillaridan o'zlashgan so'zlardagi «f» ni «p» deb talaffuz qilish hollari uchraydi: ulfat> ulpat, faner> paner, ferma > perma kabi. Hozirgi o'zbek adabiy tilida ularni «f» bilan talaffuz qilish me’yor holiga kelgan.

So'z yoki bo'g'in boshida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi turkiy tillarga xos bo'lmagan. Bu hodisa keyinchalik boshqa tillardan o'zlashtirilgan so'zlar talaffuziga ham ta’sir qilgan — jonli so'zlashuvda so'z yoki bo'g'in boshida yoxud bo'g'indagi ikki undosh orasida bir unlining orttirilishiga olib kelgan: shkaf> ishkop, stakan > istakon, plan > pilon, traktor> tiraktir kabi. Bunday holat so'z oxirida ham uchraydi: aq/> aqil, fikr> fikir, ilm > Him, hukm > hukum kabi. Hozirgi o'zbek adabiy tilida bunday so'zlarni asl holicha (unli orttirmay) talaffuz qilish orfoepik me’yor sanaladi. Bunday me’yor shu tipdagi so'zlarning yozuvdagi shakiini (imlosini) to'g'ri belgilashga ham yordam beradi.

Umumturkiy so'zlarda ikki unli yonma-yon qo'llanmaydi, bu hoi arabtilidan o'zlashgan oila, doir, rais, maorif saodat, mutolaa kabi so'zlar talaffuziga ta’sir qilgan: oila, doir, rais so'zlarida bitta «y» orttirilgan (oyila, doyir,rayis kabi), maorif, saodat, mutolaa so'zlari esa unlilarning diftong- lashuviga — mo.rip, so:dat, mutoia: kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr ichida ms tilidan so'z o'zlashtirishning faollashganligi, ruscha o'zlashmalarning rus tilidagi talaffuz va imlo me’yorlarini o'zbek tiliga aynan singdirish tendensiyasining ustun bo'lganligi o'zbek tilida ikki unlining so'z tarkibida yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’yorga aylantirdi: biologiya, geometriya, geologiya, geodeziya va boshqalar. Bu hoi arabcha o'zlashmalarda (oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, mutolaa kabilarda) ham ikki unlining yonma-yon talaffuz qilinishi va yozilishini me’yor darajasiga ko'tardi.

Arab tilidan o'zlashtirilgan ta'na, da’vo, ma'no, e’lon, me’mor, mo'tabar kabi so'zlarning birinchi bo'g'inidagi unlilar arabcha «ayn» tovuShi ta’sirida bo'g'iz artikulatsiyasi bilan cho'ziqroq talaffuz etiladi.

Rus tilidan o'zlashgan so'zlarda «i» unlisi o'zbek tilining «i» unlisidan torroq va cho'ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: tish (o'zb.) — tip > ti:p (rus.), //‘/(o'zb.) - tir> //./-(rus.) kabi.

Rus tilidan o'zlashtirilgan ko'p bo'g'inli so'zlarning urg'usiz ochiq bo'g'inidagi «i» o'zbekcha «i» dan torroq va cho'ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: bilan (o'zb.) — bilet (rus.), kinoya (o'zb.) — kino (rus.) kabi.