Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар)


Download 57 Kb.
bet2/2
Sana23.12.2022
Hajmi57 Kb.
#1044531
1   2
Bog'liq
Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар).2

Фотопериодизм. Тирик организмларни суткалик ва мавсумий фаолиятини узгариши куп омилларга боглик, аммо энг мухими ёругликдир. Ёруглик сигнали таъсири тирик организмларни купайиши, миграция, пуст ташлаш, кишловга тайёрланиш ва бошка биологик жараёнларни утишини белгилайди, бошкаради. Масалан, кишловга тайёрланишда организмларда анча вакт давомида тайёргарлик куришни талаб килади. Запас озука йигилади, организмда физиологик узгаришлар содир булади. Бу жараёнларни утишига совук бошланишидан анча олдин ёруглик кунини кискариши билан сигнал берилади, ундан кейин аста-секин совук туша бошлайди. Ёруглик вактини узгариши билан организмда морфологик, физиологик, биокимёвий, физик, хусусиятларини алмашинуви фотопериодизм дейилади. Усимликларни ёруглик таъсирига муносабатларига кура уч гурухга булинади: калта кунлик усимликлар (гуллаши, хосил бериши 8-12 соатлик ёруглик кунида утади), узок кунлик усимликлар (16-20 соат давом этувчи ёруглик кунда), ёруглик кунига нейтрал усимликлар.
Ёзнинг охирида кунни ёруглик соати кискариб, куз ва кишни совук кунлари якинлашаётганлиги хакида хатосиз сигнал беради. Киска кунлик усимликлар (гречиха, кунгабокар, конопол) асосан жануброкдаги районларда усади. Хайвонлардан, айникса хашоратлар ёруглик кунини узгаришига сезувчан. Карам капалаги узок кунлик шароитда ривожланса, чигиртка, тут ипак курти, баъзи тунламалар калта кунда яхши ривожланади. Фотопериодизм муаммоси А.С.Данилевский томонидан атрофлича урганилган.
Кунни хар хил соатларига шароитни узгаришига караб куп хайвонлар ва усимликлар мослашган. Баъзилар кундузи фаол хаёт кечириб, кечаси тиним холатида булса, баъзилари тескариси. Баъзи усимликлар кечаси гуллайди, баъзилари кундузи.
Мавсумни нокулай шароитига организмларни мослашуви. Муътадил иклм шароитида яшовчи хамма усимликлар ва хайвонлар кишни нокулай шароитига кузда тайёрлана бошлайди.
Усимликларда органик, чукур, мажбурий тиним холатлари булади. Органик тиним – бу меваларда, куртакларда булиб, улар кузда, масалан, картошкада кулай харорат булганда хам усмайди. Кузда ва кишда дарахт шохларини кесиб, сувда кулай мухитда куйганда хам усмайди, чунки бу вактда уни хужайраларида ва тукималарида нуклеин ва оксил алмашинувида узгаришлар булиб, уларни усиши факат бахорда утади.
Чукур тиним органик тиним даврида ёки ундан кейин содир булиб, усимликни совукдан муфаза килишдан мухим ахамиятга эга. Мажбурий тиним – бунда усимлик нокулай шароит булганда усмайди. Бахорда совук булиб турса.
Хайвонларда мавсумни нокулай шароитини утказиш хар хил булади. Уларни нокулай шароитга морфофизиологик тайёргарлиги (киш ва ёзда). Киш ва ёзни нокулай мухити якинлашиши билан спячка (уйкуга) кетиши. Бунда умумий модда алмашинувини сусайиши: судралиб юрувчилар, сувда ва курукда яшовчилар, хашаротлар – умурткасизлар. Бу хайвонлар хаво илик, нам булганда, овкат куп булиб, ёруглик ва харорат таъсирида уларни фаоллиги кучаяди, купаяди. Узимизда чул шароитида бахор ойларида тугри келади.
Хашаротларда диапаузага утади, уни хиллари давоми, организмдаги узгаришлар (колорадо – ёзги, кишги диапаузага). Мавсумий шароитни узгаришига кура куп хайвонларни, кушларни миграцияси (чигирткаларни овкат кидириб учишлари).
Нокулай мухит шароитида организмни анабиоз холатига утиб мослашади. Анабиоз даврида организмдаги хаётий жараёнлар шунчалик сустлашадики, натижада хаёт белгилари куринмай колади. Бундай холат спораларда, усимлик уругларида, баъзи умурткасиз хайвонларда (хашаротларда), микроорганизмларда. Анабиоз холати туфайли организм энг нокулай шароитни хам хатто 1800С ва ундан паст совукни утказиб, кулай шароит булганда яна фаол хаётга утади.
Энг мухим абиотик омиллардан бири – ёругликдир. Ёруглик манбалари табиий ва сунъий булади. Усимликларда фотосинтез жараёнини утказишда уни роли каттадир. Энг куп энергия (ёруглик) куёшдан келиб, уни 50% га якини ок куринишда, колганлари куринмайди.
Усимликларда хлорофил хосил булишида ва фотосинтез утишида ок ёругликни роли каттадир. Тирик организмлар хаётида фотосинтезнинг ахамияти бекиёсдир.
Ёруглик спектридаги кук-фиолет, ультрафиолет сарик-кизил ранглар усимлик ривожига катта таъсир этади. Ёруглик хайвонларни фаоллигига, уларда суткалик ва мавсумни маромини ритмни утишига катта таъсир этади (биологик соат).
Ерни уз уки ва куёш атрофида айланиши суткани ва мавсумни хосил булишига олиб келади. Хар хил минтакаларда ёруглик хар хил. Булут булганда ёруглик тушиши камаяди.
Ёругликни таъсири уни кучи ва микдорига богликдир. Ёруглик таъсирига нисбатан усимликлар: ёругликни севувчи, коронгуликни севувчи, коронгуликка чидамли хилларга булинади.
Ёругликни севувчилар (гелиофит), очик, куёш яхши тегадиган жойларда усади. Бир-бирига соя килмаслиги учун буйлари баланд булмайди. М: ток.
Сояни ёктирувчилар (сциофитлар), урмонларда дарахтларни соясида усувчи утчил усимликлар. Ёругликни севувчилар ёруглик томон интилади, усади. Масалан, кунгабокар. Куп усимликларни куёш томондаги шохлари яхши усади. Ёругликни севувчи усимликлар коронгуликда яхши усмайди. Уларда фотосинтез кучли утади.
Хайвонларда ковакичаклилардан бошлаб ёругликни сезувчи махсус орган-куз ривожланган булади. Улар кузлари ёрдамида мусбат фототаксис ва манфий фототаксис хусусиятига эга буладилар.
Хайвонлар кечаси ва кундузи хаёт кечирадиганларга булинадилар. Ёруглик таъсирида баъзи кушлар, сутэмизувчилар ёзда шимолга, кишда жанубга миграция киладилар. Кушлар, асаларилар кузлари ёрдамида куёшга, юлдузларга чамалаб мўлжал олиб учадилар.
Хайвонлар ва одамлардаги биоритмлар хакида тушунча берилади – фотопериодизм.





Download 57 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling