Tiykarg’i bo’lim 1 Pul-kredit siyasatinin’ maqseti ha’m waziypalari
Download 46.45 Kb.
|
Makroekonomika-2
|
Reje:
Kirisiw
Kirisiw
Oraylıq bank tek ǵana pul belgilerin mámilege shıǵarıw salasında, bálki mámlekettiń qısqa múddetlerge mólsherlengen hám tikkeley bolmaǵan usıllar menen ámelge asırilatuǵın pul-kredit siyasatın júrgiziw salasında da tiykarǵı ro’ldi oynaydı hám monopol orındı iyeleydi. Pul-kredit siyasatınıń maqsetleri tómendegilerden ibarat : ekonomikalıq ósiw pátlerin tártipke salıw ; tovar, kapital hám miynet bazarındaǵı ciklliq terbelislerdi jumsartiw; inflyatsiyani uslap turıw ; teń salmaqlı tólew balansına erisiw. Ekonomikada kreditlew ha’m pul emmisiyasi arqalı bankler mámleket rawajlanıwı ushın paydalı hám a’himiyetli ro’l oynaydı. Pul quralları ekonomikalıq aylanbaǵa xızmet etedi hám olardı transport quralları menen salıstırıw múmkin. Ekinshisi tovarlardı, sanaat hám awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islew yamasa tutınıw ornina jetkizip beriw imkaniyatın beredi; tap sonday, pul quralları túrli tovarlardıń mámilesin, bir mal-múlkinen ekinshisine ótiwin támiyinleydi, olardı qayta islew yamasa tutınıwdı ańsatlastiradi. Biraq, artıqsha yamasa qadaǵalawsız pul mámilesi qáwipli hám hátteki ju’da’ awir aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Bank krediti málim shegaradan asıp ketkende, ol endi islep shıǵarıwdı xoshametlemeydi, bálki artıqsha satıp alınǵan zat qábiliyetin payda etedi, bunıń áqibeti bahalardıń asıwı esaplanadı. Pul mámilesi metall kontsepciyaǵa muwapıq ámelge asırılǵanda, altın rezervlerinin’ ámeldegi kólemi tólew quralları emissiyasin sheklep qoyǵan. Puldin’ nominalistik kontseptsiya ruwxında rawajlanıwı pul balansın saqlaw ushın tekǵana bank kreditlew, bálki mámleket finansı hám sırtqı sawda salasında da kózaba hám kelisim háreketler zárúr ekenligin keltirip shıǵardı. Kredit tarawına kelsek, mámleket shólkemleri pul-kredit siyasatınıń maqsetlerine muwapıq pul mámilesin baqlaw hám tártipke salıwǵa shaqırıladı; Onıń ushın olar túrli mekemelerge kredit operatsiyaların baqlaw hám tártipke salıwdı tapsıradı, tiyisli tásir ilajların qollawǵa járdem beredi. Usı mánisten alıp qaraǵanda kredit siyasatı pul-kredit siyasatınıń strukturalıq bólegi esaplanadı; onıń basqa eki strukturalıq bólegi byudjet siyasatı hám xalıq aralıq finans munasábetleri siyasatı bolıp tabıladı. Bul jumista pul-kredit siyasatınıń maqsetleri, quralları hám túrleri, sonıń menen birge, bul mashqala boyınsha tiykarǵı makroekonomikalıq mekteplerdiń kózqarası ko’rip shig’iladi. Tiykarg’i bo’lim 2.1 Pul-kredit siyasatinin’ maqseti ha’m waziypalari Pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı maqseti ekonomikaǵa tolıq bántlik hám baha turaqlılıǵı menen xarakteristikalanǵan óndiristiń ulıwma dárejesine erisiwge járdem beriw bolıp tabıladı. Pul-kredit siyasatı - jalpı islep shıǵarıw kólemin (turaqlı ósiw), bántlik hám bahalar dárejesin turaqlılastırıw ushın pul massasın ózgertiwden ibarat. Da’slep, oraylıq banklerdiń tiykarǵı waziypası naq pul shıǵarıw bolǵan bolsa, házirgi waqıtta bul funkciya az-azdan arqa fonǵa ótti, biraq sonı umıtpawımız kerek, naq pul ele de pútkil qalǵan pul massası tayanatug’in tiykar bolıp tabıladı, sol sebepli Oraylıq bank naq pul shıǵarıwda basqalardan kem bolmaǵan teń salmaqlılıqlı hám oylastirilg’an bolıwı kerek. [5] Oraylıq bank pul-kredit siyasatın ámelge asırıp, kommerciya bankleriniń kredit iskerligine tásir kórsetip, tártipke salıwdı ekonomikanı kreditlew kólemin keńeytiw yamasa kemeytiwge jóneltirip, ishki ekonomikanıń turaqlı rawajlanıwına, pul mámilesin bekkemlewge, ishki ekonomikalıq processlerdiń teń salmaqlılasiwina jetip atır. Sonday etip, kreditke tásir pútkil ekonomikanı rawajlandırıw ushın tereńirek strategiyalıq maqsetlerge erisiw imkaniyatın beredi. Mısalı, kárxanalarda ámeldegi naq pullardıń jetispewi kommerciya operatsiyaların, ishki investitsiyalardı hám basqalardı ámelge asırıwdı qıyınlastıradı. Basqa tárepten, artıqsha pul massasınıń kemshilikleri bar: puldin’ qadirsizleniwi hám nátiyjede turmıs dárejesiniń tómenlewi, mámlekettegi pul jaǵdayınıń jamanlasıwı. Soǵan kóre, birinshi jaǵdayda pul-kredit siyasatı banklerdiń kredit iskerligin keńeytiwge, ekinshi jaǵdayda bolsa onı kemeytiwge, “joqarı bahalar” siyasatina ótiwge (sheklewge) jóneltiriliwi kerek. [5] Pul-kreditti tártipke salıw járdeminde mámleket ekonomikalıq krizislerdi jumsatiwg’a, inflyatsiya artıwın jılawlawǵa umtıladı, konyukturani saqlap qalıw ushın mámleket ekonomikasınıń túrli tarawlarına investitsiyalardı xoshametlew ushın kreditten paydalanadı. Sonı atap ótiw kerek, pul-kredit siyasatı tikkeley bolmaǵan (ekonomikalıq ) hám tuwrıdan-tuwrı (basqarıw ) tásir usılları menen ámelge asıriladı. Olardıń arasındaǵı pariq, Oraylıq bank kredit shólkemleriniń likvidligi arqalı yamasa tikkeley bolmaǵan tásir kórsetiwinde yamasa bankler iskerliginiń muǵdarlıq hám sapa kórsetkishleri boyınsha shegaralardı belgilewinde bolıp tabıladı. [5] Bul maqsetlerge erisiw ushın milliy valyutanı aylanbadaǵı pul massası, procent stavkası hám milliy valyuta almasiw kursiniń optimal shamaların támiyinlep turıw zárúr boladı. Bul wazıypalardı ámelge asırıw ushın Oraylıq Bank qatar wazıypalardan paydalanadı. 2.2 Pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı túrleri ha’m qurallari Biz joqarıda pul-kredit siyasatin tártipke salıwdıń maqsetlerin belgilep berdik. Endi Oraylıq banktiń kommerciya banklerine salıstırǵanda siyasatın ámelge asıratuǵın tiykarǵı qurallardı kórip shıǵamız. Olardıń kópshiligi tikkeley bolmaǵan tásirge iye. Biraq, kredit orayınıń ayırım operatsiyaları tikkeley ámelge asırılıwı múmkin. Buxgalteriya (shegirme) siyasatı. Bul túrdegi operatsiya uzaq waqıttan berli qollanılatuǵın tártipke salıw usıllarına tiyisli. Oraylıq bank biznes bankleri ushın kreditor wazıypasın atqaradı. Aqshalar bank veksellerin qayta esaplanǵan halda hám olardıń qımbatlı qaǵazları menen támiyinlengen halda beriledi. Oraylıq kredit baylanısına alınǵan bunday aqshalar rediskont yamasa lombard kreditleri dep ataladı. Oraylıq bank banklerge kredit beretuǵın procent stavkasın manipulyaciya qılıw huqıqına iye. Kredittin’ "bahasın" belgilew múmkinshiligi kredit sistemasına tásir qılıw usılı retinde isleydi. Oraylıq bank tárepinen belgilenetuǵın kredit “bahası” dárejesi ekonomikalıq pán hám ámeliyatta rásmiy “shegirme stavkasi” (bul shegirme yamasa lombard dep te ataladı ) belgileniwin aldı. Oraylıq bankten alınǵan kreditler bankler tárepinen basqa xojalıq jurgiziwshi subyektlerge, lekin joqarı procent stavkasında beriledi. Tuwrısıda, biznes bankleri procent siyasatı Oraylıq bank óz siyasatı processinde ámelge asıratuǵın ózgerislerdi sáwlelendiredi. Procent stavkası járdeminde Oraylıq bank kapital bazarındaǵı talap hám usınıs qatnasına tikkeley bolmaǵan tásir kórsetedi. Procent stavkasınıń asiwi Kredit ma`nisiniń "ko’teriliwi" qarız resurslarına bolǵan talap muǵdarın shekleydi hám firmalardıń investitsiyalardı kóbeytiw niyetin azaytadı. Stavkanıń tómenlewi kreditti "arzanlastiradi", bunıń nátiyjesinde menshikli sektorda (úy xojalıqları, firmalar ) investitsiyalar ushın umtılıw kúsheyedi. Bul xoshametlew aktsiyalardı, islep shıǵarıw úskenelerin satıp alıw yamasa jańa islep shıǵarıw binalardı qurıw formasında ámelge asıriladı. Bul mexanizmdiń sxeması haqıyqıy turmısta ko’ringenindey an’sat emes. [5] Oraylıq banktiń basqa tártipke salıw ilajları, yaǵnıy ashıq bazar operatsiyaları hám májburiy rezervlerdi jaratıw tásirin kúsheytiretug’in procent stavkasın manipulyatcıya qılıw sıyaqlı buxgalteriya siyasatınıń funkciyası úlken áhmiyetke iye. Májburiy rezerv siyasatı. Házirgi waqıtta eń kem rezervler barlıq kredit shólkemlerinde bolıwı shárt bolǵan eń likvidli aktivler bolıp, olar ádette banklerdegi kassa daǵı naq pul formasında yamasa Oraylıq banktegi depozitlar yamasa Oraylıq bank tárepinen belgilenetuǵın basqa joqarı likvidli sırtqı kórinisler bolıp tabıladı. Májburiy rezervler norması nızam hújjetlerinde belgilengen eń kem rezervler muǵdarınıń passiv (depozitlar) yamasa aktiv (ssudaliq investitsiyalar) operatsiyalarınıń tolıq (kólemlik) yamasa salıstırmalı (ósiw) kórsetkishlerine procent qatnası esaplanadı. Standartlardan paydalanıw ulıwma (minnetlemeler yamasa kreditlerdiń pútkil muǵdarın belgilew) hám tańlap (olardıń málim bir bólegine) tásir kórsetiwi múmkin. [5] Minimal rezervler eki tiykarǵı funkciyanı atqaradı : Birinshiden, olar likvidli rezervler retinde kommerciya bankleriniń óz klientleriniń amanatları boyınsha minnetlemeleri boyınsha girew bolıp xızmet etedi. Ekinshiden, minimal rezervler Oraylıq bank tárepinen mámlekettegi pul muǵdarın tártipke salıw ushın paydalanilatuǵın qural bolıp tabıladı. [2.45] Májburiy rezervler normasınıń ózgeriwi kredit shólkemleriniń rentabelligine tásir etedi. Sonday etip, májburiy rezervler kóbeygen táǵdirde, paydanıń jetispewshiligi boladi. Sol sebepli kóplegen batıs ekonomistleriniń pikirine kóre, bul usıl inflyatsiyag’a qarsı eń nátiyjeli qural bolıp tabıladı. Bul usıldıń kemshiligi sonda, birpara mákemeler, tiykarlanıp kishi depozitleri bolǵan qánigelesken bankler kóbirek resurslarǵa iye bolǵan kommerciya banklerine salıstırǵanda qolay jaǵdayda. Sońǵı jigirma jıl ishinde pul-kreditti tártipke salıwdıń bul usılınıń ro’li to’menlegen. Bunı balshıq jerde (Batıs mámleketlerinde) depozitlerdin’ ayırım túrleri boyınsha májburiy rezerv normasınıń qısqarıwı hám hátte biykar etiliwi de kórsetedi. [5] Ashıq bazarda operatsiyalar. Az-azdan pul-kreditti tártipke salıwdıń joqarıda xarakteristikalanǵan eki usılı (qayta finanslaw hám rezerv talapları ) óziniń ústin turatuǵın áhmiyetin joǵalttı hám Oraylıq banktiń ashıq bazar operatsiyaları dep atalıwshi intervensiyalari pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı quralına aylandı. Bul túrdegi tártipke salıwǵa itibar qaratip, Oraylıq bank qımbatlı qaǵazlardı ashıq bazarda (mısalı, fond birjasında ) satıp aladı hám satadi. Olardı satıw esabına bank, tiykarınan, kommerciya bankleriniń artıqsha qaldıq rezervlerin alıp qoyadı. Makroekonomikalıq mániste bul málim muǵdardaǵı puldin’ mámileden shıǵarıliwin ańlatadı. Oraylıq bank tárepinen qımbatlı qaǵazlardı satıp alıw kommerciya banklerinen qosımsha balans rezervlerin qáliplestiriwge járdem beredi. Aylanbadaǵı pul massası asadı. Bunıń nátiyjesinde xojalıq jurgiziwshi banklerdiń kredit operatsiyaların ámelge asırıw múmkinshilikleri ken’eymekte. [5] Bul ilajlar Oraylıq bankti pul-kredit bazarınıń aktiv qatnasiwshisina aylandıradı. Esap siyasatın ámelge asırıw processinde Oraylıq banktiń pozitsiyasi málim mániste passiv bolıp qaladı. Bunnan tısqarı, ashıq bazar operatsiyaları bazar qaǵıydalarına júdá sáykes keledi. Qımbatlı qaǵazlar bazarında háreket etip, Oraylıq bank basqa qatnasıwshılar sıyaqlı birdey kontragent ro’lin oynaydı. Sol sebepli bul tártipke salıw usılı ideal kredit quralı esaplanadı. Pul-kredit salasın tártipke salıwdıń birpara basqarıw usılları. Oraylıq bank kommerciya bankleri iskerligin tártipke salıwdıń ekonomikalıq usılları menen bir qatarda bul tarawda basqarıw tásir usıllarınan da paydalanıwı múmkin. Bularǵa, mısalı, muǵdarlıq kredit sheklewlerinen paydalanıw kiredi. Kreditti tártipke salıwdıń bul usılı berilgen kreditler muǵdarın muǵdarlıq sheklew bolıp tabıladı. Joqarıda kórip shıǵılǵan tártipke salıw usıllarınan ayrıqsha bo’lip esaplanıw, kredit kvotası bankler iskerligine tikkeley tásir kórsetiw usılı esaplanadı. [5] Atap ótiw kerek, bul siyasattan bank iskerligin sheklew hám pul massasınıń ortasha artıwın qollaw arqalı mámleket isbilermenlik aktivligin tómenlewine úles qosıp atır. Usınıń sebebinen, muǵdarlıq sheklew usılı aldınǵına qaraǵanda kemirek aktiv qollanila baslandı hám birpara mámleketlerde ol pútkilley biykar etildi. [3.358] Pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı túrlerine qımbat pul siyasatı (sheklew) hám arzan pul siyasatı (ekspansiya) kiredi. Ekonomika jumıssızlıq hám bahalardıń túsiwine dus kelsin. Sol sebepli pul massasın asırıw kerek. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegi ilajlardan ibarat arzan pul siyasatı qollanıladı : Birinshiden, Oraylıq bank qımbatlı qaǵazlardı ashıq bazarda xalıqtan hám kommerciya banklerinen satıp alıwı kerek. Ekinshiden, shegirme stavkasın tómenletiw kerek. Úshinshiden, rezervlerdi ajıratıwdı kemeytiwdi ámelge asırıw kerek. Ámelge asırılǵan ilajlar nátiyjesinde kommerciya bankleri sistemasınıń artıqsha rezervleri artadı. Kommerciya bankleri tárepinen kreditlew jolı menen pul massasın kóbeytiw ushın artıqsha rezervler tiykar bolǵanlıǵı sebepli, mámlekette pul massasınıń kóbeyiwin kútiw múmkin. [5] Pul massasınıń ósiwi procent stavkasın pa’seytedi, bul bolsa investitsiyalar kóleminiń asıwına hám teń salmaqlılıqlı sap milliy ónimniń ósiwine alıp keledi. Joqarıda aytılǵanlardan juwmaq qılıw múmkin, bul siyasattiń maqseti ulıwma qárejetler hám bántlikti asırıw ushın kreditti arzan hám qolay qılıw bolıp tabıladı. Ekonomika inflyatsion processlerdi keltirip shıǵaratuǵın artıqsha sarip etiw-qárejetlerge dus kelgen jaǵdayda Oraylıq bank pul massasın sheklew yamasa kemeytiw arqalı ulıwma qárejetlerdi kemeytiwge háreket etiwi kerek. Bul mashqalanı sheshiw ushın kommerciya bankleri rezervlerdi kemeytiw kerek. Bul tómendegi tárizde ámelge asiriladı. Oraylıq bank kommerciya bankleriniń rezervlerin kemeytiw ushın mámleket obligatsiyalarin ashıq bazarda satıwı kerek. Keyin kommerciya banklerin artıqsha rezervlerden avtomatikalıq túrde azat etetuǵın rezerv normasın asırıw kerek. Úshinshi ilaj - kommerciya bankleriniń Oraylıq bankten qarız alıw esabına óz rezervlerin kóbeytiwden mápdarlıǵın tómenletiw maqsetinde esap stavkasın asırıw. Joqarıdaǵı ilajlar sisteması qımbat pul siyasatı dep ataladı. Siyasattiń maqseti - pul usınısın sheklew, yaǵnıy, qárejetlerdi kemeytiw hám inflyatsiya basımın uslap turıw ushın kredit ko’lemin kemeytiw jáne onıń qárejetlerin asırıw. Ulıwma mámleket ekonomikasına tásir kórsetiwde pul-kredit tártipke salıw usıllarınan paydalanıwdıń kúshli hám hálsiz táreplerin atap kórsetiw zárúr. Pul-kredit siyasatı paydasına tómendegi dáliller keltiriliwi múmkin. Birinshiden, fiskal siyasatqa salıstırǵanda tezlik hám maslasıwshan’lıq. Keri jaǵdayda, jaǵday pul-kredit siyasatı menen baylanıslı. Oraylıq bank hám basqa pul-kredit shólkemleri qımbatlı qaǵazlardı satıp alıw hám satıw boyınsha kúndelik qararlar qabıllawları hám usınıń menen pul massası hám procent stavkasına tásir etiwleri múmkin. Ekinshi a’himiyetli tárep, rawajlanǵan mámleketlerde bul siyasattiń siyasiy basımnan bóleklengenligi, bunnan tısqarı, ol óz tábiyatına kóre fiskal siyasatqa qaraǵanda jumsaqlaw hám náziklew háreket etiwi, sol sebepli de siyasiy tárepten maqul túsedi. Biraq bir qatar unamsız pikirler bar. Joqarı baha siyasatı, eger jeterlishe kúshli ámelge asırılsa, haqıyqattan da kommerciya bankleri rezervlerin bankler kreditti sheklewge májbúr bolatuǵın dárejege túsiriwi múmkin, jáne bul pul usınısın sheklewdi ańlatadı. Arzan baha siyasatı kommerciya banklerin zárúr rezervler menen támiyinlewi múmkin, yaǵnıy, ssuda beriw múmkinshiligi bar, lekin ol banklerdiń rasında kredit beriwin hám pul massasınıń asıwın kepilley almaydı. Bunday jaǵdayda bul siyasattiń háreketleri nátiyjesiz boladı. Bul hádiyse ciklliq assimetriya dep ataladı hám ol depressiya waqtında pul basqarıwına saldamlı tosıq bolıwı múmkin. Normalaw dáwirlerde artıqsha rezervlerdin’ kóbeyiwi qosımsha kreditler beriliwine jáne bul menen pul massasınıń kóbeyiwine alıp keledi. [5] Birpara neokeynsshiler tárepinen itibarǵa alınǵan taǵı bir unamsız faktor tómendegiler bolıp tabıladı. Puldin’ aylanıw tezligi pul massasına keri jóneliste ózgeriwge umtıladı hám usınıń menen pul massasındaǵı siyasat tásirindegi ózgerislerdi páseytedi yamasa joq etedi, yaǵnıy, pul usınısı sheklengen bolsa, puldin’ aylanıw tezligi asıp baradı. Kerisinshe, turaqlılıq dáwirinde pul massasın kóbeytiw boyınsha siyasat ilajları ko'rilse, pul aylanıw tezligi tómenlew múmkinshiligı úlken. [4.47] 2.3 Tiykarg’i makroekonomikaliq mekteplerdin’ pul-kredit siyasatin ta’rtipke saliw boyinsha ko’z-qaraslari Ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıw teoriyasında pul támiynatı uzaq waqıttan berli a’himiyetli orın iyelegen. Ekonomika teoriyasında pul-kreditti tártipke salıwdıń túrli túsinikleri bar. Makroekonomikalıq teń salmaqlılıq pul bazarında málim parıqlardıń bar ekenligin názerde tutadı. Olardan eń áhmiyetlisi aqshaǵa bolǵan talap hám pul usınısı ortasındaǵı teń salmaqlılıq bolıp tabıladı. [5] Aqshaǵa bolǵan talap xojalıq ju’rgiziwshi sub'ektlerdiń pul qarjiları muǵdarı menen belgilenedi, yaǵnıy, pul, naq pul rezervlerine talap yamasa nominal pul qaldıqları. Teoriyalıq tárepten aqshaǵa bolǵan talaptı analiz qılıw hám bazardaǵı teń salmaqlılıq sharayatların úyreniw bul máselede eki fundamental ekonomikalıq mekteptiń payda bolıwına hám soǵan uyqas túrde eki tiykarǵı makroekonomikalıq modeller: monetaristlik hám keynsshilik modellerdiń rawajlanıwına alıp keldi. Monetaristler kapitalizm ekonomikası ishki turaqlı, óz-ózin tártipke salıw hám óz-ózin baqlaw qábiletine iye ekenliginen kelip shıǵadı. Usınıń menen birge, óz-ózin tártipke salıw mexanizmleriniń kórinetuǵın bolıwınıń a’himiyetli shárti bahalardıń pul aylanıwınıń turaqlılıǵı esaplanadı. Pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı baǵdarı, monetaristlerdin’ pikirine qaraǵanda, pul massası kólemi - pul massası. Pul massasınıń bir tegis ósiwi ekonomikanıń turaqlı rawajlanıwın belgileydi. [6] Aqshaǵa bolǵan talaptıń monetaristlik teoriyası neoklassik dástúrlerge tiykarlanǵan bolıp, 19 -asirge deyin payda bolǵan hám 30—40 -jıllarǵa shekem ekonomikada húkimranlıq etken puldin’ muǵdarlıq teoriyasınıń tiykarǵı postulatlarin miyras etip aldı. Bul teoriyanıń fundamental ideyaların ingliz ilimpazları D. Yum, K. Viksell, D. Patinkin, I. Fisher, G. Kassel hám B. Hansenler alg’a su’rdi. Neoklassik pul bazarı modeli, baha P^A dárejesinde ornatılǵanda, talap hám usınıs iymek sızig'inin’ kesilisiw noqatında teń salmaqlılıqta boladı. Eger ulıwma baha dárejesi P^B ma`nisine túsip qalǵan bolsa, ol halda M^S – M^S1 ge teń puldin’ artıqsha usınısı bar. Bunday halda, pul qadirsizlene baslaydı hám bahalardıń ósiwi gu’zetilip, olardı P^A dárejesine jaqınlastıradı. Sonday etip, bazarda avtonom teń salmaqlılıqtı saqlaw tendentsiyası bar. [6] Házirgi waqıtta bazar ekonomikasına iye mámleketlerde pul rezerviniń monetaristlik túsinigi keń tarqaldı, bul bolsa onıń bul ekonomikalıq sistemaǵa sáykesligin hám ekonomikalıq mashqalalardi sheshiw qábiletinen derek beredi. J. M. Keyns puldin’ mánisi máselesinde nominalistik pozitsiyag’a ámel etti. Ekonomikanıń ciklliq rawajlanıwınıń sebebin tovarlar muǵdarı hám pul muǵdarı ortasındaǵı koefficienttiń ózgeriwi nátiyjesinde júzege kelgen tovar bahalarınıń ózgeriwi menen anıqlama bergen puldin’ muǵdar teoriyası wákillerinen ayrıqsha bolıp esaplanıp, J. Keyns. Puldin’ procent stavkası arqalı aylanıwına tásirin ko’rsetti. Pul-kreditti tártipke salıwdıń Keyns teoriyası kredittin’ kapital -dóretiwshilik teoriyasına tiykarlanadı, eger Keynstin’ ózi onıń kózqarasın "original" dep esaplaǵan. Keyns tárepinen alg’a su’rilgen “kreditti tártipke salıw” parincipi tikkeley bul teoriyanıń tiykarǵı ideyasınan, yaǵnıy islep shıǵarıw procesiniń kreditke baylanıslılıg’ınan kelip shıǵadı hám ol menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Talaptıń óndiriske salıstırǵanda sheshiwshi ro’linen kelip shıǵıp, Keyns kon'yukturag’a tásir etiwshi faktorlardı: bántlik, múmkinshiliklerden paydalanıw, islep shıǵarıw quralları tovarlarına talap, minez-qulıq psixologiyasin qáliplestirdi. Kredit kapitalınıń joqarı procenti menen isbilermenler "likvidlik abzallıǵı", yaǵnıy óz kapitalın naq pulda saqlaw qálewine iye. Sol sebepli kredit procentleriniń tómenligi talap etiledi, bul bolsa isbilermenlerdiń qarjı kirgiziw xoshametin asıradı. [5] Keyns teoriyası aqshaǵa bolǵan talaptı túsindiriwdiń jańa táreplerin kirgizdi. Áwele sonı atap ótiw kerek, Keyns terminologiyasinda aqshaǵa bolǵan talap likvidlikke ústinlik beriw bolıp tabıladı. J. M. Keyns "Bántlik, procent hám puldin’ ulıwma teoriyası" shıǵarmasında adamlardı pul (likvid ) formasinda tejewge u’ndeytuǵın u’sh psixologiyalıq motivti alg’a su’rdi: Tranzaksiya motivı; spekulyativ motiv; abayli boliw motivi. Sonday etip, Keyns ekonomikaǵa portfel tańlaw mashqalasın kirgizdi - málim bir shaxs aktivleriniń optimal dúzilisi qanday bolıwı kerek (puldin’ obligatsiyalar úlesine qatnası ). [6] Pul bazarınıń Keyns agregat modeli tranzaktsion hám spekulyativ balanslar ushın talap funkciyaların ózinde sáwlelendiredi, sonıń menen birge, abayliliq motivın da esapqa aladı. Bunnan tısqarı, neokeynsshiler hám monetaristler ortasındaǵı teoriyalıq tartıslarda tiykarǵı itibar puldin’ bazar ekonomikası rawajlanıwına tásiri máselelerine qaratiliwin atap ótiw kerek. Monetaristler (sonıń menen birge, neoklassikler) bazar ekonomikası barlıq resurslardan tolıq paydalanıw sharayatında avtomatikalıq túrde teń salmaqlılıq jaǵdayın saqlap qalıwǵa umtıladı (ózin ózi tártipke saliwshi). Sonday etip, olar mámleket siyasatınıń retseptin islep shıqtı: kóbeyiw processlerine kemirek aralasıw pul-kredit siyasatın júrgiziwge ústin turatuǵın ro’ldi oynaydi. Fiskal siyasat monetaristler ushın a’himiyetli emes. Pul-kredit siyasatı bolsa ilajlar kompleksi bolıp tabıladı. Neokeynsshiler ushin pul-kredit siyasatı menen bir qatarda fiskal siyasat ta a’himiyetli ro’l oynaydı. Ámelde mámlekettiń pul-kredit hám salıq -byudjet siyasatı óz-ara bekkem baylanıslı. Pul-kredit siyasatı tártipke salıwdıń ústin turatuǵın usılı retinde sońǵı on jıllıqta neokeynsshiler arasında da qollap- quwatlawshilardi taptı, olar pul-kredit siyasatı usılları tez hám maslasıwshı tárizde ámelge asırılıwın tán aldı, bul nızam shıǵarıwshı hám basqarıw organlar ortasında uzaq waqıt muwapıqlashtiriwdi talap etetuǵın fiskal siyasat ilajlarınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, hám pul-kredit siyasatı járdeminde inflyatsiya menen tabıslı gúresiw hám kishi tosiqlardı jen’ip ótiw múmkin. [5] Juwmaqlaw Mámleket siyasatında pul-kredit siyasatı a’himiyetli orın tutadı. Mámlekettiń eń zárúrli ministrliklerinen biri Finans ministrligi bolıp, mámleket hám jámiyetti rawajlandırıwdıń wazıypaları hám maqsetlerine muwapıq pul-kredit siyasatın júrgizedi. Finans ministrligi júdá kóp túrli strukturalarǵa, mısalı, Oraylıq bankke baǵınıwı ájep emes. Kóplegen organlar (ministrlikler, keńseler, komitetler) ekonomika menen tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan baylanıslı bolǵan túrli tarawlarda mámleket siyasatın júrgizedi. Bazar sistemasında mámleket pul qarjilarınıń tilsimli deregi emes, bálki tek birpara puqaralardıń (joqarı dáramatqa iye) basqalarǵa (kemrek dáramatqa iye) salıqlar arqalı tólewin támiyinlew ushın jaratılǵan mexanizm bolıp tabıladı. Jańa sha’rayatta shaxs párawanlıǵınıń tiykarǵı faktorları onıń ǵayratı, jeke iskerlikke umtılıwı, ekonomikalıq qararlar variantların tańlawǵa tayarlıǵı bolıp tabıladı. Basqa mámleket strukturaları hám shólkemlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıp, O’zbekstan banki hár jılı kútá úlken muǵdarda pul aladı hám usınıń menen O’zbekstan mámleket byudjetin qáliplestiriw hám toltırıwǵa úlken úles qosadı. Misali ushin, eger kerek bolsa, O’zbekstan banki milliy hám xalıq aralıq bazarlarda altın hám valyuta materiallıq baylıqların satıp aladı hám usınıń menen milliy valyuta – O’zbekstan somina bekkemlik hám turaqlılıqtı beredi, bul bolsa investorlarg’a O’zbekstan ekonomikasına qarjı kirgiziw imkaniyatın beredi. Milliy banki haqıyqıy ekonomikalıq jaǵdaydı analiz qılıw hám orta múddetli makroekonomikalıq prognoz tiykarında pul-kredit siyasatı salasında qararlar qabıl etedi. Paydalanilg’an a’debiyatlar M.P. Samoylenko, D.Y. Rodin “Pul-kredit siyasati: teoriya ha’m a’meliyat”: Lap Lambert Academic publishing, 2014. Chepurin “Ekonomika teoriyası kursi”, 1997. Ekonomikaliq teoriya: Mikroekonomika, Makroekonomika, Megaekonomika. Sankt-Peterburg, 1997. V.I. Gurman “Makroekonomikaliq analiz tiykarlari”, 1995. https://works.doklad.ru https://ru.wikipedia.org Download 46.45 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|