To‘G‘ridan to‘G‘ri chet el investitsiyalariga valyuta kursining ta'siri: mdh davlatlaridan misollar. Annotatsiya

Year	Rus	Arm	Aze	Kaz	Kyr	Taj	Turk
Uzb
1995	2065,7	25,32	155	964,26	96,07	10	233	-24
1996	2579,3	17,57	591	1136,8	46,79	18	108,06	90
1997	4864,6	51,94	1051	1321,9	83,04	18	107,86	166,8
1998	2761,3	232,37	1022,97	1160,8	109,2	29,94	62,3	139,6
1999	3285,9	122,03	510,32	1437,6	44,41	6,7029	125	121,2
2000	2651	104,18	129,93	1282,5	-2,361	23,543	131	74,7
2001	2808,3	69,869	226,51	2834,9	5,007	9,4954	170	82,8
2002	3425	110,72	1392,44	2590,2	4,665	36,066	276	65,3
2003	7754,7	122,85	3285	2092	45,54	31,649	226	82,6
2004	15283,3	247,14	3556,1	4157,2	175,4	272,02	353,7	176,6
2005	14375,0	292,07	1679,92	1971,2	42,56	14,21	418,2	191,6
2006	37441,5	466,53	-583,985	6278,1	182,0	189,71	730,9	173,8
2007	54921,8	667,67	-4748,88	11119	207,9	398,4	856	705,2
2008	75855,7	943,73	14,09	14321,	376,9	814,75	1277	711,3
2009	27752,2	760,04	473,305	13242	189,3	131,33	4553	842
2010	31667,9	529,32	563	11550	437,5	157,37	3632,3	1662,7
2011	36867,7	653,21	1465	13973	693,5	200,37	3391,1	1615,1
2012	30187,6	496,63	2004,6	13337	292	254,79	3129,6	744,24
2013	53397,1	346,09	2632	10321	626,1	326,84	2861,4	691,57
2014	29151,6	406,57	4430,4	8489,3	248	451,29	3830,1	808,67
2015	11857,8	184,12	4047,7	4056,6	1141,88	571,67	3042,9	101,19
2016	37175,7	333,73	4500	8514,3	616	345,40	2243,1	1662,5
2017	25953,5	252,94	2867	4714,1	-107	307,02	2085,9	1797,3
2018	13227,6	266,82	1403	3897,7	144	359,61	1997,2	624,68
2019	32075,6	100,94	1503,9	3284,1	404	364,48	2129,4	2316,4
2020	10409,8	47,183	507	3675,3	-401,5	106,53	1169,4	1725,6
2021	38239,6	378,82	-1707,7	3171,7	247,5	84,038	1452,5	2044,4

1-jadval. MDH mamlakatlari yalpi ichki mahsuloti
Yuqoridagi jadvalda MDH mamlakatlari yalpi ichki mahsuloti har yarim o'n yillikda ko'rsatilgan. Ko'rinib turibdiki, yalpi ichki mahsulotning o'sishi yangi ming yillikning birinchi o'n yilligida deyarli barqaror bo'lgan. Biroq, 2015 yildagi ko'rsatkichlar tendentsiyaning sezilarli pasayishini ko'rsatadi. Eng qizig'i, Qrim inqirozi tufayli pasayishdan keyin bir xil o'sish kuzatilmadi.
Rossiyalik tadqiqotchi A.N. Loshonkevo (2019) Qrim ishi bo'yicha Rossiya iqtisodiyotida tekshiruv o'tkazdi. Tadqiqotchining tahliliga ko'ra, sanksiya bosimiga qaramay, Rossiyaning ichki bozoriga (oziq-ovqat, qayta ishlash sanoati) yo'naltirilgan investitsiyalarni amalga oshirayotgan xorijiy kompaniyalar 2014-yildan keyin rublning qadrsizlanishi tufayli ishlab chiqarishni mahalliylashtirish zarurati tufayli Rossiyaga sarmoya kiritishda davom etgan. Ikkinchi guruhga qishloq xoʻjaligi sektoridan qarshi sanktsiyalarga duchor boʻlgan, embargo rejimiga boʻysunuvchi qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini olib kirish tartib-qoidalaridan qochish maqsadida ishlab chiqarishni Rossiyaga koʻchirgan kompaniyalar kiradi. Masalan, qishloq xo‘jaligi sohasida faoliyat yurituvchi va 2015-yilda Yevropa Ittifoqida ro‘yxatdan o‘tgan firmalar Rossiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar sifatida 26,78 million AQSH dollarini jo‘natgan, bu o‘tgan davrga nisbatan 80 foizga oshgan. Shu bilan birga, 2016 yilda Rossiya valyutasining mustahkamlanishi bilan ushbu turdagi investitsiyalarning o'sishi belgilandi, bu bizning farazimizni tasdiqlaydi.
2015-2016 yillarda to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar oqimining kamayishi Rossiyaga xorijiy (ayniqsa G'arb) investorlarning qiziqishi pasayishi bilan bog'liq. Vaziyatni Rossiya bozoriga nisbatan investorlarning tavakkalchilik darajasini yaxshilash orqali o'zgartirish mumkin. Xatarlarni makroiqtisodiy va siyosiy xarakterdagi investitsion muhit omillarini yaxshilash orqali kamaytirish mumkin.
Bundan tashqari, misollardan ko'rinib turibdiki, mahalliylashtirish strategiyalari ham Rossiya iqtisodiyotiga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimini osonlashtirishi mumkin. Shu bilan birga, mahalliy bozorlar Rossiyada xorijiy ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarishni mahalliylashtirishdan katta foyda ko'radi, bu yangi ko'nikmalar va texnologiyalarni taqdim etish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishini qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq.
Ish valyuta kursining mamlakat, mintaqa va tarmoq darajasida to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimiga ta'sirining ahamiyati haqidagi farazlarimizni tasdiqlaydi. Darhaqiqat, valyuta kursi milliy iqtisodiyotni tavsiflovchi investitsiya muhitining omillaridan biri sifatida ishlaydi.

ADABIYOTLAR SHARHI
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni aniqlash omillari
Tejvan Pettinger (2019) o'z maqolasida ("Why are some countries more successful in attracting foreign direct investment than others?") to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar tashkilotlar aktivlarini sotib olish va resurslarni tashqi davlatga investitsiya qilishni taklif qiladi deb ta'kidlaydi. Misol uchun, AQShning Nike kabi global kompaniyasi Pokistonda mentorlarni tayyorlash uchun ishlab chiqarish liniyasini yaratdi, bu to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar hisobiga kiradi.
Qabul qiluvchi mamlakatda xorijiy resurslarga ta'sir qiluvchi asosiy omillar:
• Infratuzilma va xom ashyoning mavjudligi.
• Transport va aloqa aloqalari.
• Ko'nikmalar va ish haqi.

1. 
   Ish haqi stavkalari
   

Dunyo bo'ylab odamlarning chet elda o'z hissalarini qo'shishlari uchun muhim harakatlantiruvchi kuch aholi kamroq pul ishlab oladigan mamlakatlar o'rtasida ish bilan bog'liq mahsulotlarni qayta taqsimlashdir. Misol uchun, agar AQShda o'rtacha ish haqi 60 daqiqa uchun 15 dollar, Hindistonda esa soatiga 1 dollar bo'lsa, demak, ob'ektni ko'chirish ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi. Shuning uchun ko'plab G'arb firmalari mehnat talab qiladigan ishlab chiqarishni g'arb mamlakatlariga qaraganda kamroq maosh oladigan mamlakatlarga ko'chirishadi.
Biroq, ish haqi stavkalari ish haqi darajasi past bo'lgan mamlakatlarga to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni jalb qiladigan yagona narsa emas. Yuqori ish haqi darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlar yuqori ilg'or texnologiyalari yoki boshqa omillar tufayli ko'proq to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni jalb qiladi. Sahroi Kabir Afrika kabi ba'zi qit'alar investorlarni u yerda transport yoki infratuzilma kabi ba'zi omillar tufayli o'z ishlab chiqarishlarini joylashtirishda ikkilanishga majbur qiladi.
2. Ishlash malakalari
Dori-darmon va asbob-uskunalar kabi boshqalardan ko'ra ko'proq malakali ishchilarni talab qiladigan ba'zi ob'ektlar mavjud. Shu sababli, yuqori mahsuldorlikka ega va rivojlangan mamlakatlarga ishlab chiqarish bo'yicha kam ma'lumotga ega bo'lgan mamlakatlarga qaraganda ko'proq to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar jalb qilinadi. Masalan, ko'pgina kompaniyalar, banklar ingliz tilida so'zlashuvchilar soni ko'p bo'lganligi sababli o'zlarining call-markazlarini Hindistonga joylashtiradilar. Bu omil Hindistonni yuqori ish haqi bo'lgan ingliz tilida so'zlashuvchi mamlakatlar uchun eng jozibador qatorlardan biriga aylantiradi. Xarajatlarni kamaytirish uchun ular bir vaqtning o'zida ish haqi past bo'lgan mamlakatlarga resurslarni investitsiya qilishadi.
3. Soliq stavkalari
Ba'zi transmilliy kompaniyalar o'z kompaniyalarini soliq stavkasi va tariflari past bo'lgan mamlakatlarga ko'chirishga intilishlariga sabab bo'ladigan yana bir ta'sir qiluvchi omil soliq stavkasi. Misol uchun, Google va Microsoft past soliq stavkasi bilan Irlandiyaga ko'chib o'tishga jalb qilindi. Haqiqatan ham, bu har bir Yevropa davlatida qiyinchiliklarga duch kelganiga qaramay, Google barcha imtiyozlarni Irlandiya bo'ylab yo'naltirishga harakat qilgani sababli shubhali ko‘ringan.