Тоҳир Маликов

q
1
, q
0
– o‘tgan (bazaviy) va hisobot yoki reja
yilida ma’lum assortimentdagi
mahsulotning salmog‘i; 
R
0
– o‘tgan (bazaviy) yildagi mahsulot
turining har bir assortimenti bo‘yicha
sotuv rentabelligining darajasi; 
n – o‘tgan (bazaviy) yil bilan taqqoslanadigan 
mahsulot assortimentlari ko‘rinishlari 
ning soni. 
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda foyda o‘sishi (kamayishi)ning 
umumiy o‘lchami har bir omillarning foydaga ta’siri yig‘indisidan tashkil 
topib, uni quyidagi tarzda ifodalash mumkin: 

F
у
 = 

F
т
 + 

F
б
+

F
р
+ 

F
ас
, 
 
 
 
Bu yerda:

F
у
 – omillarning ta’siri ostida foyda o‘sishi
(kamayishi) ning umumiy o‘lchami
(miqdori); 

F
т
– tannarx omilining ta’siri ostida
foydaning o‘zgarishi (+,-);

F
б
– baho omilining ta’siri ostida foydaning 
o‘zgarishi; 

F
р
 – realizatsiya omilining ta’siri ostida 
foydaning o‘zgarishi; 

F
ас
– realizatsiya qilingan mahsulot assorti
mentining o‘zgarishi natijasida foydaning 
o‘zgarishi; 
 
 
Albatta, foydaning miqdoriga XYuSning soliq siyosati ham o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi, chunki barcha soliqlar tovar bahosining tarkibiga 
kiritiladi. Soliqlarning miqdori, ayrim hollarda, bahoning darajasini 
aniqlashga va demak, talabga ham hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shu-
ningdek, soliqlar XYuSning sof foydasiga ham bevosita ta’sir qiladi, 
chunki sof foyda balans (umumiy) foyda va uning budjetga to‘langan 
qismi o‘rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. 
Hozirgi sharoitda iloji boricha XYuSlar foydasining asosiy qismi 
budjetga olinmasligi va XYuSning ixtiyoriga qoladigan sof foyda uning 
rivojlanishini moliyalashtirish uchun yetarli bo‘lmog‘i lozim. Bu, eng 

---

39 
avvalo, investitsiyalarga tegishli bo‘lib, joriy XYuSlarda ularning man-
bayi sof foydadir. XYuSlarda sof foyda bo‘yicha sotuvning rentabelligi 
(sof foydaning realizatsiya hajmiga nisbati) yuqori bo‘lib, ularning 
sog‘lom faoliyatini ta’minlashga yetarli bo‘lishi kerak. 
Moliyaviy isloh qilish jarayonida XYuS faoliyat ko‘rsatishning 
quyidagi parametrlariga erishishga harakat qilmog‘i lozimki, ular XYuS 
ishining moliyaviy barqarorligi va balansi tarkibiy tuzilmasining 
ijobiyligidan darak beradi: 
– to‘lovga qobillik koeffitsiyenti –

1; 
– joriy likvidlik koeffitsiyenti –

2; 
– aylanma aktivlarning o‘z aylanma mablag‘- 
lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti –

0,1; 
– absolut likvidlik koeffitsiyenti –

0,2; 
– zaxira va xarajatlarning hajmi (o‘lchami) 
ularni qoplash manbalaridan kichik yoki ularga 
teng (

) bo‘lishi kerak. 
XYuS faoliyatini zararsiz va tanazzulsiz bo‘lishini ta’minlash 
uchun kompaniya ishtirokchilari va moliyaviy menejment tomonidan bu 
ko‘rsatkichlar doimiy ravishda monitoring qilib borilishi va zarur 
hollarda ularning darajasi o‘z vaqtida o‘zgartirilishi lozim.