Тоҳир Маликов

5.3. Rentabellik va uni oshirish yo‘llari 
 
XYuSning foydalilik darajasini aniqlash uchun rentabellik ko‘rsat-
kichlaridan foydalaniladi. Ular olingan foyda summasining sarf qilingan 
mablag‘larga yoki realizatsiya qilingan mahsulotning hajmiga nisbati bi-
lan aniqlanadi. 
Moliyaviy tahlil jarayonida rentabellikning quyidagi ko‘rsatkichla-
ridan tez-tez foydalaniladi: 

sotuv (sotish) rentabelligi; 

o‘zlik kapitalning rentabelligi; 

aylanma aktivlarning rentabelligi; 

aylanmadan tashqaridagi aktivlarning rentabelligi; 

investitsiyalarning rentabelligi. 
Sotuv (sotish) rentabelligi XYuS sotuvi (sotishi)ning hajmida sof 
foydaning salmog‘ini ko‘rsatadi va uni quyidagi formula yordamida 
aniqlash mumkin: 
K
рс
= (SF
к
: SH) x 100% 
Bu yerda: K
рс
– sotuv (sotish) rentabelligi; 
SF
к
– XYuSning sof foydasi; 
SH – XYuSning sotuv (sotish) hajmi. 
O‘z kapitalining rentabelligi XYuSning egalari tomonidan investi-
tsiya qilingan kapitaldan foydalanish samaradorligini aniqlashga imkon 
beradi. Odatda bu ko‘rsatkich mablag‘larning boshqa XYuSlarga, qim-
matli qog‘ozlarga va depozitlarga qo‘yilishi imkoniyati bilan taqqosla-
nadi. Bu ko‘rsatkich kompaniyaning egalari tomonidan XYuSga joy-
lashtirilgan har bir birlik sof foydaning qancha pul birligi “ishlaganli-
gini” ko‘rsatadi va formula yordamida quyidagicha hisoblanadi: 
K
рук
= (SF
к
: O‘K
к
) x 100% 
Bu yerda: K
рук
– XYuS o‘z kapitalining rentabelligi; 
SF
к
– XYuSning sof foydasi; 
O‘K
к
– XYuSning o‘zlik kapitali. 
Aylanma aktivlarning rentabelligi aylanma mablag‘lardan foydala-
nish samaradorligini ochib beradi va uni quyidagicha aniqlash mumkin: 
K
рам
= SF
к
: JA
к

---

139 
Bu yerda: K
рам
– XYuS aylanma aktivlarining rentabelligi; 
SF
к
– XYuSning sof foydasi; 
JA
к
– XYuSning joriy (yillik o‘rtacha) aktivlari.
Aylanmadan tashqaridagi aktivlarning rentabelligi ko‘rsatkichi 
kompaniyaning asosiy kapitaliga nisbatan XYuSning yetarli foyda 
hajmini ta’minlash qobiliyatini aks ettiradi. Uni formula yordamida qu-
yidagicha ifodalasa bo‘ladi: 
K
рата
= (SF
к
: UMA
к
) x 100% 
Bu yerda: K
рата
– XYuS aylanmadan tashqari aktivlarining 
rentabelligi; 
SF
к
– XYuS ning sof foydasi; 
UMA
к
– XYuS ning uzoq muddatli (yillik o‘rtacha) 
aktivlari. 
Investitsiyalarning rentabelligi koeffitsiyenti XYuS raqobatbar-
doshligi va innovatsionligining eng muhim indikatorlaridan biri hisob-
lanadi. Uni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin: 
K
pu
= SF
к
: (O‘K + UMM) x 100% 
Bu yerda: K
pu
– XYuS investitsiyalarining rentabelligi; 
SF
k
– XYuSning sof foydasi; 
O‘K – XYuSning o‘z kapitali; 
UMM – XYuSning uzoq muddatli
majburiyatlari. 
Rentabellikni oshirish yo‘nalishlari omillarning quyidagi guruhlari 
bilan bog‘liq: 

foyda summasini ko‘paytirish; 

xarajatlarning darajasini va foydani olish uchun resurslarni 
kamaytirish. 
Bu yo‘nalishlar har bir XYuSda konkretlashtirilishi va rentable-
likni oshirishning rezervlarini qidirib topish va ulardan foydalanish 
asosida amalga oshirilishi mumkin.