Тоҳир Маликов

Baholarni shakllantirishga xarajatli yondashuv metodida 
XyuSning tovarlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish haqiqiy xara-
jatlari asosiy tayanch nuqta sifatida qabul qilinadi. Baholarni shakllanti-
rishning bu metodi tarixiy jihatdan eng qadimgi va eng ishonchli hisob-
lanadi. Uning asosida XYuS mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya 
qilish xarajatlarining buxgalteriya hujjatlari bilan tasdiqlangan xarajat-
laridan iborat bo‘lgan haqiqiy kategoriya yotadi. Ma’lum darajada bun-
day yondashuvning obro‘si baholarni shakllantirishni barcha xarajatlarga 
normal daromadlarni to‘liq olish va ularning ishlab chiqarilgan tovarlar 
o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlanishining XYuS uchun zarurligini nazarda 
tutuvchi iqtisodiy nazariya orqali qo‘llab-quvvatlanishi bilan belgilana-
di. Biroq baholarni shakllantirishning xarajatli metodi ba’zi bir kam-
chiliklarga ega. Xususan, ko‘p hollarda mahsulot birligiga to‘g‘ri keluv-
chi xarajatlarning salmog‘ini, bu narsa ushbu yondashuvga ko‘ra baho-
ning asosi bo‘lishiga qaramasdan, baho o‘rnatilgunga qadar uni aniq-
lashning iloji yo‘q. 
Mahsulotni bozorda realizatsiya qilishni tashkil etishdagi bahoning 
darajasini ishlab chiqarish masshtabi va sotish hajmi aniqlab beradi. 

---

175 
Iqtisodiy nazariya va buxgalteriya hisobiga ko‘ra, mahsulot birligini 
ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning salmog‘i ishlab chiqarish mas-
shtabiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Mahsulotni ishlab chiqarish hajmi 
ortsa, bir buyumga to‘g‘ri keluvchi doimiy xarajatlar summasi va uni 
ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarning umumiy miqdori kamayadi. 
Baholarni shakllantirishga yondashuvlarni taqqoslash quyidagi xulosani 
chiqarishga imkon beradi: savodli menejer, bu sohadagi uning qarori 
haqiqiy xarajatlarni qoplash va faoliyatning tarkib topgan sharoitlarida 
ko‘zda tutilgan foydaning tegishli o‘lchamini olishning zarurligi bilan 
belgilangan bir paytda, baholarni shakllantirishning passiv yo‘liga tur-
masligi kerak. Bu yerda passiv baholarni shakllantirish deyilganda 
baholarni qat’iy tarzda xarajatlar metodi asosida yoki raqobatchilarning 
bahoviy qarorlari ta’siri ostida o‘rnatilishi nazarda tutilayapti. 
Hozirgi sharoitda baholarni shakllantirishdagi eng oqilona yonda-
shuvlardan biri baholarni faol shakllantirish hisoblanadi. U realizatsiyani 
boshqarish siyosati doirasida eng foydali ishlab chiqarish hajmi, ishlab 
chiqarishning o‘rtacha xarajatlari va operatsiyalar foydaliligining maq-
sadli darajasiga erishish maqsadida baholarning o‘rnatilishini ko‘zda 
tutadi. Baholarni boshqarish orqali realizatsiyaning kerakli hajmi va 
unga mos keladigan o‘rtacha xarajatlarning miqdoriga erishiladiki, bu 
narsa oxir-oqibatda, XYuSni operatsiyalar foydaliligining ko‘zda tutil-
gan darajasiga olib chiqadi. 
Muammoni hal etishga bunday yondashuv baholarni shakllantirish 
xarajatli metodining “kasal” joyidan – “kuchsiz” bozorlarda (konyun-
kturasi yomonlashib borayotgan bozorlarda) juda yuqori baholarni yoki 
“kuchli” bozorlarda (talab o‘sib borayotgan bozorlarda) juda past baho-
larni o‘rnatishdan – qochishga imkon beradi. 
Baholarni shakllantirishning xarajatli metodidan voz kechish oson 
ish emas. Chunki bu narsa XYuSlarning menejerlaridan yangi mahsu-
lotni ishlab chiqarishga investitsiyalar boshlangunga qadar baho bo‘yi-
cha ularning pozitsiyalarini aniqlashni taqozo etadi. Buning uchun yangi 
buyumlarni yaratish algoritmini to‘liq o‘zgartirish, baholarni shakllanti-
rishning qimmat yondashuviga o‘tish kerak.