Томас гоббснинг сиёсий назарияси


ШАРЛЬ ЛУИ МОНТЕСКЬЕНИНГ СИЁСИЙ СОЦИОЛОГИК НАЗАРИЯСИ


Download 133 Kb.
bet3/3
Sana07.01.2023
Hajmi133 Kb.
#1082296
1   2   3
Bog'liq
файласуфлар

ШАРЛЬ ЛУИ МОНТЕСКЬЕНИНГ СИЁСИЙ СОЦИОЛОГИК НАЗАРИЯСИ.



  1. Шарль Луи Монтескье – буюк француз социологи, сиёсатшуноси.

  2. Монтескьенинг илмий ижодий фаолияти.

  3. Монтескьенинг сиёсий социологик назарияси.

  4. Сиёсий социология ривожида Монтескье асарларининг аъамияти.

Т а я н ч т у ш у н ч а л а р : Ижтимоий шартнома,табиий холат,урушлар,конунлар,республика,монархия,деспотия,сиёсий эркинлик,ыщрыитув,хокимият.

Монтескье – машъур француз мутафаккири,сиёсатшунос ва хуыуышуноси,


Тарихчи,социолог,ёзувчи ва француз Маoрифатпарварчилигининг йирик намоёндаси. У щзининг дастлабки сиёсий ыарашларининг 1721 йили номсиз эoлон ыилинган «Форс мактублари»асарида баён ыилган эди.Бу асарида Француз абсолютизимини, феодал аълоыи ва анoаналарини кескин таныид килди. 1734 йили эoлон килинган «Римликларнининг буюклиги ва таназзулнинг сабаблари тщьрисида мулоъазалар»асарида гражданлар эркин ва мустаыил бщлган жойдагина жамият муваффаыиятли ривожланади,деган ьояни исботлашга ъаракат ыилди. Мотескьенинг сиёсий социология нуытаи назардан энг муъим асари «Ыонунлар руъи тщьрисида» асари бщлиб, у 1748 йили Женевада муаллиф номсиз чоп этилди. Монтескье жамият ва унинг хилма-хил шаклларини пайдо бщлиш сабабларини ыонунлар билан боьлади:сиёсий институтлар ыадриятларининг мезонини ъам ыонунлардан келтириб чиыарди.
Монтескpенинг фикрича, ыонунлар нарсаларнинг щз табиатидан келиб чиыади. Ыонунлар ва аълоыларнинг ниъоятда хилма-хиллиги кишиларнинг фантазияси (ъаёлоти) маъсули эмас, балки ыонуниятли жараён тарихий заруриятдир.
Монтескpе «Ыонунлар руъи тщьрисида» асарида шундай деб ёзган эди: «Материя ъаракатидан ташкил топган ва аылдан мустасно оламнинг муттасил мавжудлиги шундай хулосага олиб келадики,унинг бутун ъаракати щзгармас ыонун асосида рщй беради;биз мавжуд олам щрнида бошыа ъар ыандай оламнинг бщлиниши тасаввур ыилмайлик,у барибир ё щзгармас ыоидага бщйсуниши ёки емирилиши муыаррар эди» (к. Монтескpе Ш.Избранные произведения. М., 1965 стр.163).
Монтескье давлатнинг келиб чикишини ижтимоий шартнома назарияси асосида тушинтирди. Кишилар табиий ъолатдан чиыиб, жамиятга бирлашганларидан сщнг уларнинг ожизлиги йщыолади, тенглик баръам топади, халылар ва айрим шахслар щртасида уруш бошланади. Урушларнинг пайдо бщлиши одамларни ижобий ыонунлар щрнатишга ва шу орыали муносабатларни тартибга солишга мужбур этади.
Конунлар щз олдига барпо этишни (бу сиёсий ыонунларнинг вазифасига киради.) ёки гражданлар ъаётини ыщллаб-ыувватлашини (бу гражданлик ыонунларининг вазифасига киради.) маысад ыилиб ыуйидагидан ыатъий назар улар хукумат томонидан жорий этилган конунлар рухига мос булиши зарурдир. (Уша жойда С.168).
Монтескpе Гоббсдан фарыли равишда шуни алоъида таъкидладики,урушлар инсон табиатининг махсулигини эмас ,балки жамиятнинг мохиятидан келиб чикадиган ходисадир , яъни уришлар социал ходисадир .Шу муносабат билан Монтескpе сиёсатнинг маысади уруш ва адолатсизликларни бутунлай бартараф этиш эмас,балки уни юмшатиш ,сабр-тоыатли бщлишга чаыиришдир.
Монтескpе Аристотелнинг таoсири остида жамиятни сиёсий бошыаришнинг уч шаклини ажратиб кщрсатди:республика.монархия,деспотия .
Бошыаришнинг бу шаклларини таълил ыилинди,бошыаришнинг мохияти ва принципларидан келиб чиыди.
Монтескpе бошыаришга алохида хусусият баьишлайдиган омилларни бошкариш табиатига киритди.
Республика бошыаруви-сиёсий бошыарувнинг шундай шаклидирки ,унда олий хокимият бутун халынинг (демократия )ёки унинг бир ыисми (аристократия) нинг ыщлида бщлади. Монархик бошыарувда бир киши бошкаради,у щрнатилган (анъанавий )узгармас ыонун асосида бошкаради. Деспотик бошыарувда хеч бир ыоида ва ыонунларсиз битта шахснинг иродаси ва хохиши амал ыилади . Деспот хеч кимнинг олдида хисобот бермайди .

Монтескpе сиёсий бошыарув шаклларини тахлил ыилар экан,фаыат унинг юридик(хуыуыий )томонини тавсифлаш билан чекланиб ыолмади. «Бошыариш принципи» тушунчаси орыали сиёсий бошыаришнинг бирон бир шакли барыарорлигини таъминлайдиган ,кишиларнинг хулы-атворини белгилайдиган ъис –туйьуларни назарда тутди.


Монтескpе бошыариш принцип(сиёсий ъис-туйьу )нинг уч турини бир- биридан фары ыилади; «республика учун фазилат зарур,монархия шон-шуърат зарур ,деспотик хукумат учун ыщрыитув зарур . Деспотик хукумат фазилатга мухтож эмас,шон-шухрат эса унинг учун хавфлидир» (Щша пайтда ,С.185).
Монтескpе фазилат деганда ахлоыий фазилатни эмас,балки ыонунга,ватанга хурматдан,республака манфаатлари учун хатто хаётини ыурбон
Ыилишга тайёр туришдан иборат бщлган сиёсий фазилатни назарда тутди
Сиёсий бошыарувнинг республика шаклида кишилар щзларини бир-бирларига нисбатан тенг хис этадилар .
Монархиянинг асосини ташкил этадиган шон-шухрат монархия учун ьоят фойдалидир,чунки у бошыарувни рухлантиради,ватанга бщлган мухаббатдан,щз хаётини фидо ыилишдан ыатъий назар бошыаришни жонлантиради.
Ыщрыитув –деспотик бошыарувнинг таянчидир ,у бошыарувчи ягона шахснинг иродаси ва хоъишига асослангандир.Хукмдор одамлар бир-биридан ыщрыадиган вазият яратишга интилади. Монтескpе мутлоы сиёсий ёвузликни деспотизм билан боылади;бундай холатда давлат йщылик остонасида туради,унинг ыщл остидаги кишилар эса инсоний ыиёфадан махрум бщладилар. Ыонунларнинг мавжудлиги щз маoносини йщыотади,чунки уни химоялайдиган институтлар мавжуд бщлмайди .
Монтескpе сиёсий бошыариш шакллари таянадиган бошыариш принципларини таълил ыилар экан «сиёсий эркинлик» тушунчасини таърифлайди.Унинг таълим беришича,сиёсий озодлик-ыонун томонидан рухсат этилган ъамма нарсани ыилиш ъуыуыидир. «Сиёсий эркинлик»-ким нимани хоъласа,шуни ыилиш дегани эмас,балки ыонунда рухсат этилган ъамма нарсани ыилиш эркинлигидир.
Монтескpе сиёсий бошыариш шаклларини таълил ыилар экан унинг миыдорий тавсифига ъам алоъида эътибор берди. Республика бошыаруви щз моъиятига кщра унча катта бщлмаган территорияни талаб этади,акс ъолда у узоы тура олмайди.Чунки территориянинг катталашиббориши билан муыаррар равишда шахсий манфаатлар кучаяди,бу эса сиёсий фазилатлар ыадрининг тушишига олиб келади.
Монархик давлат щртача миыдорда бщлиши керак,шундагина ъукмдор щз ыщли остидагиларни самарали назорат ыила олади,ыонун ва урф-одатларни бузувиларини жазолай олади.Территориянинг ъаддан-ташыари катта бщлиши(империя) деспотик бошыарув учун шарт-шароит яратади.(к.Щша жойда.С 265).
Тщьри,Монтескpежамият турли федерацияларга бщлинган шароитда сиёсий бошыарувнинг республика шакли мавжуд бщлиши мумкинлигини ъам ыайд этди.
«Ыонунлар руъи тщьрисида» асарида Монтескpе ижтимоий системаларни социологик таълил ыилишга,жамиятни яхлит ъолда тушунишга ъаракат ыилди.У ыандай сабабларга кщра ижтимоий муносабатларнинг бирон бир типи вужудга келади,деган саволга жавоб бериб,ана шундай сабаблардан бири сифатида тупроы ва иылимни(географик муъитини)кщрсатди.
Монтескpе тупроьи унумдор бщлган мамлакатларни кщпроы бир киши,тупроьи унумсиз бщлган мамлакатларни кщпчилик бошыаришини кщрсатди .(с 393),
Монтескpе фикрича,бошыариш шаклларига иылим ъам таoсир кщрсатади.Чунки иылим характер хусусиятларни шакллантиради: шимолдан (совуыдан)жануб(иссиыыача)га томон борганимиз сайин деспотизмга интилиш кучайиб боришини кузатишимиз мумкин.(с 325).
Монтескpе ижтимоий ъаётнинг тузилишига моддий омиллар(иылим,тупроы,релpеф)дан ташыари маoнавий омиллар(умумий руъ,дин)нинг кучли таoсир кщрсатишини таъкидлади.Миллатнинг умумий руъи-ижтимоий ъаётнинг щзига хослигини бэлгилайдиган ,унинг бирлигини таъминлайдиган омилдир .
Монтескpенинг фикрича ,хокимиятнинг бири иккинчисини назорат ыиладиган ,ушлаб турадиган ъолатдагина давлат эркин бщлади.У давлат хокимиятини тизимидаги хокимиятнинг уч турини бир-биридан фарылади:ыонун чиыарувчи,ижро этувчи,суд хокимияти.
Ыонун чиыарувчи хокимият халы вакиллиги ьоясини амалга оширади,ыонунлар ыабул ыилади,ижро этувчи хокимият бу ыонунларни амалга ошираётганлигини назорат ыилади.Ижро этувчи хокимият бир кишининг ыщлида тщпланиши зарур,чунки у зудлик билан ыарор ыабул ыилишини талаб этади.
Суд хокимияти-ыонунлар хокимиятидир.У шахс хокимиятигина эмас,балки ъуыуы кучини биринчи щринга ыщяди.
Кщп асрлик тарих тажрибасидан яхши маълумки,деб ёзади Монтескpе,-хокимиятга эга бщлган ъар ыандай одам хокимиятни суиистеъмол ыилишга мойил бщлади.Хокимиятни суиистеъмол ыилиш имкониятини йщыотадиган шундай тартиб щрнатиш зарурки,бундай шароитда хокимиятлар бир-бирини назорат ыиладиган,бир-бирини ушлаб туриши керак».(С 289).
Монтескpенинг фикрича,агар ыонун чиыарувчи ва ижро этувчи хокимият бир ёки муассасанинг ыщлида тщпланса,эркинлик бщлмайди.Чунки монарх ёки сенат мустабид(тираник) ыонунлар ыабул ыилар экан уни мустабид усуллар билан ъаётга тадбиы этади.
Агар суд хокимияти ыонун чиыарувчи ва ижро этувчи хокимиятдан ажратилмаса ъам эркинлик бщлмайди.
Агар суд хокимияти ыонун чиыарувчи хокимият билан ыщшилса,гражданлар эркинлиги щзбошимчаликлар хокимияти остида ыолади,чунки судpя ыонун чиыарувчига айланади.Агар суд хокимияти ижро этувчи хокимият билан ыщшилса,судpя эзувчига айланади.
Агар ъар учала хокимият битта одам ыщлида тщпланса,барча нарса ъалок бщларди .(С 280).
Монтескpе «хокимиятларнинг бщлиниши» назарияси сиёсий назария ва амалиётга кучли таoсир кщрсатди.Ъозирги давлатларда у плюралистик демократиянинг асосий принципларидан бири бщлиб ыолди.
Бу принцип,бир томондан,жамият сиёсий хокимиятининг турли шохобчалари щртасидаги мувозанатни таъминласа,иккинчи томондан ,у турли социал ва сиёсий кучлар щртасидаги мувозанатни таъминлайди.


Мустаъкамлаш учун саволлар:
1.Монтескpенинг илмий фаолияти ъаыида нималарни биласиз?
2.Монтескpе нима учун щзининг сиёсий маoрузадаги асарларида номини яширган?
3.Ижтимоий шартнома нима?
4.Табиий ъолат нима?
5.Монтескpе сиёсий бошыарувнинг ыандай шаклларини кщрсатган?
6.Республика бошыарувининг моъияти нимадан иборат?
7.Монархия нима?
8.Деспотия нима?
9.Сиёсий бошыарув шакллари иылимга боьлиыми?
10.Хокимиятнинг бщлиниши зарурлигини Монтескpе ыандай асослаган?

Адабиётлар:


1.Монтескpе Ш. Избранные произведения. М.,1965.
2.Политическая социология.Ростов-на-Дону,1997
Download 133 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling