Topishmoq janri haqida ma'lumot va ularning turlari

Uch yuz oltmish jallod keldi koshima,
K,or yomgirday kamchi urdi boshima.
Arzi xol aytolmay deni tushima,
Tushimning tabgiri, Ximcha, ne buldi?
Yomon dema yaxshi jura sabildi,
Ok, yuzima kirmiz konlar kuyildi.
Qora sochim xar tarafga yoyildi,
Jallodlar xdydaydi menday oyimni,
Bu tushimning tabgiri ne buldi?..
Ximchaoyim bu suzlarni eshitib, kungli buzilib, ba-gri ezilib, Xuroyimga karab bir suz aytib turgan ekan:
Tushingdi ayting, opa, kunglim buzildi,
Oktoshning shaxridan rizking uzildi. Kurolmaysan, bildim, yolgiz kuzingdi, Kelgin sarson opa, endi birga yiglayik! Shunday gaplar kirib sening tushingga, Kun utmaydi, jallod kelar koshingga.
Bu tushing xabari shunday buladi: Xayallamay, opa, jallod keladi...
Xuddi shunga uxshash misolni “Yakka Axmad" dostonida xam kurishimiz mumkin. Boshka dostonlarimizda, kupincha, tushlar va uning ta’biri Topishmoq shaklida keladi.
Tushni ta’bir kilish kup asrlik tarixga ega va uning boy ramzlar tizimi mavjud, ta’birchilar uni juda yaxshi bilishadi. Bu ramzlar tizimi avloddan avlodga utib kelmokda. Topishmoq badiiy-estetik xodisa, uning tarixiy asosida xuddi dostonlarimizdagi kabi kadim mifologik tafakkur izlarini kurishimiz mumkin. Ba’zi tushlarning Topishmoqka aylangan xolatlari xam mavjud. Birgina misol:
Tushda kursang ganj,
Ungda kursang yanch.
Bu misolimizda Topishmoq elementi xam, makol elementi xam bor. Uzbek xalqi tasavvurida tushda kurilgan ilon boylik ramziga aylanib ketgan. Ikkinchi misrada esa real xayotiy narsa nazarda tutilgan. Topishmoq xam, tush xam metafora, kuchimlarga boy. Badiiy ijod xodisasi sifatida tushlardagi ramzlar turli poetik kuchimlarga aylangan. Tush ramzlari esa Topishmoqka nisbatan uzlarining mifologik xususiyatlarini kuchlirok saklab kolgan.
“Metafora - Topishmoqning yuragidir, - deydi rus folklorshunos olimi Lazutin. - Metaforani tushunish, Topishmoqni tushunish demakdir".
Metafora asosida ikki narsa (xolat)ning kiyosi yotadi. Birok bunday kiyos uxshatmalardan farklanib turadi. Uxshatmalarda “xuddi", “day”, “guyo", “misli" kabi suzlar yordamida uxshatilma bilan bo^liklik yuzaga keladi. Misol uchun: Tursa tuyaday, jatsa jabaday.
Metaforaning uxshatishdan farkli jixati uxshatilma bilan uxshatma urtasidagi bog’liqlik oshkor etilmay, sir tutiladi. Ikki urtadagi bog’liklikni topish uchun kishidan katta bilim, saviya va zexn talab etiladi.
Otasi egri-bugri,
Onasi sillik juvon,
Ugli kushikchi,
K,izi uyinchi (Arik, suv, baka, balik).
Topishmoqning javobini topish uchun “kosa" tagidagi “nimkosa", ya’ni metaforani tu-gri anglay olish kerak. Topishmoqlardagi metafora narsa va predmetlarni uzaro kiyolash asosida paydo buladi. Bu kiyoslashda, albatta, tashki va ichki uxshashliklar xisobga olinadi. Kundalik xayotda iste’mol kiladigan metaforalar, asosan, nomenativ xarakterga ega buladi. Badiiyat namunasiga aylangan stilistik-poetik metaforalar esa obrazlilikni yuzaga keltirib, badiiy til imkoniyatlarini kengaytiradi. Xar bir baxshi tildagi mavjud metaforalardan, epik formuladan imkoniyat darajasida foydalanishga xarakat kiladi. Tilga, formulalarga baxshining ijodiy yondashuvi jarayonida yangidan-yangi metaforalar yuzaga keladi. Bunday metaforalar tilning lu-gat katlamini boyitadi, obrazlar tizimini mustaxkamlaydi.
Dostonlarimizdagi tush motivi bilan boklik ramzlar metaforalarga boyligi bilan ajralib turadi.
Shuni aloxida ta’kidlab utish kerakki, bevosita tush xakidagi Topishmoqlar oz bulsa-da, xalq o-gzaki ijodi namunalarida uchraydi.
Saman ot mindim, soy kechdim,
Soyasini kurmadim.
K,izil baxmaldan tun bichdim,
K,iyitini kurmadim.
Saman ot, soy, kizil baxmal tunning tushga kanday bog’likligi bor, degan savol tu^iladi. Yuzaki karaganda, xech kanday. Bu oddiy Topishmoqning javobi tush ekanligini topish anchayin mushkul. Bu Topishmoqka “kalit” topish uchun esa marosimlarga murojaat kilishimizga tu-gri keladi.
Motam marosimida “Ot turladi” va “Tun kiydirar” degan uzvlar mavjud. Kadimda biror bir xonadonda erkak kishi vafot etganda “Ot turladi” marosimi uyushtirilgan. Udumga kura, vafot etgan odamning oti egarlanib, davra tushilgan. Bu marosimni uyushtirishdan maksad marxumni oti bilan narigi dunyoga kuzatishdan iborat bulgan.
Olimlar kadimda kaxramon vafot etganda uning oti bilan birga kushib kumilganligi tutrisida kuplab ma’lumotlar berishadi. Jumladan E. Taylor kundalik maishiy xayotda xam, motam marosimida xam otlar muxim urin tutganligini, biror kishi vafot etganda oti xam unga kushib kumilganini urg’ulaydi.
V. P. Dyakonova bu udum tuvaliklarda keyingi davrlargacha xam yaxshi saklanib kolganligini ta’kidlab utadi. Tuvaliklarning marxumni otga mindirib kabristonga olib borishi kishining e’tiborini tortadi.
Folklorshunos olima Darmonoy Uraeva “Ot turladi” udumining Buxorada “jar” deb yuritilishini, unda vafot etgan yigitga motam yor-yori aytib bulingach, marxumning oshna-o^aynilari ot atrofini aylanib, sadr tushganligini kayd etgan.
Xalqimiz orasida tobutni bekorga "turt oyokli chubin ot”, deyishmaydi. Bu kanchalik badiiy metafora bulmasin, unda ajdodlarimizning kadimiy inonch-e’tikodlari izlarini kuramiz.
Otni mukaddas bilgan ajdodlarimizning kadimga tasavvuriga kura, inson kaerga safar kilmasin, unga albatta ot zarur bulgan. Uyku xam bir "ulim", ya’ni u dunyoga safar, deb kabul kilingan. Otni uziga totem deb bilgan inson uchun bunday safar otsiz bulmasligi tabiiy. Shuning uchun xam yukoridagi Topishmoqda bekorga "Saman otga mindim, soy kechdim", deyilmayapti. Saman ot biz uchun tushunarli. Saman ot bu urinda tush kuruvchining uykuga ketganligiga, "Soy kechdim" esa tush kurganligiga, ikki dunyo urtasidagi "chegara" - suvdan utganligiga ishora kilmokda. Narigi dunyoda esa xech bir narsa xayotdagiga uxshamaydi. Kup urinlarda esa butunlay teskari xolatda buladi. Shuning uchun xam xech bir kishi u yerda uz "soyasini kurmaydi". Endi Topishmoqning kolgan ikki misrasini taxlil kilishimiz lozim. Buning uchun biz yana marosimlarga murojaat kilamiz.
Ma’lumki, bugun xam tuy-tomoshalarimiz, tadbirlarimiz tunsiz, sarposiz utmaydi. Tun kundalik maishiy xayotimizdan shunchalik mustaxkam urin egallaganki, buni suz bilan ifodalab bulmaydi.
Tunning motam marosimida xam aloxida urni bor. Biror bir xonadonda ta’ziyali xolat bulganda, albatta, marxumning oila a’zolari "maxsus", ya’ni motam marosimi kiyimini kiyishgan. Odatda, erkaklar tun kiyishadi.
Darmonoy Uraeva uzining "Uzbek motam morasimi folklori" nomli kitobida kizik bir faktni keltiradi. "Jar" marosimidan sung marxum yigitga "Tun kiydirish" ("Jomanpushon") bulib utadi. Unda marxum yigitga keksa chol yangi duppi va yangi chopon (tun) kiydiradi..."
Bunday misollarni boshka joydagi motam marosimi bilan boklik namunalarda xam kurishimiz mumkin.
Topishmoqdagi "Kizil baxmaldan tun bichdim, kiyi^ini kurmadim" misrasidagi ma’no biz uchun endi tushunarli. Yukoridagi Topishmoqni taxminan kuyidagicha ifodalash mumkin: