Топонимика – ўлка тарихини ўрганишдаги асосий манба

Топонимика – ўлка тарихини ўрганишдаги асосий манба.
Топонимикани ўрганиш маълумот тўплашдан бошланади. Бу иш одатда ўлкашунослик бўйича тадқиқот олиб борилаётган микрораён қишлоқ, овул, маҳалла ҳудудида, кейинчалик маъмурий туман хамда вилоят ва ниҳоят жонажон ўлка миқёсида амалга оширилади. Режа ва дастур асосида пухта тайёргарлик ишлари олиб борилади, сўнг дала тадқиқот ишларига ўқувчи ва студентлар жалб қилинади. Далада тадқиқ ишларини амалга ошириш жараёнида аҳолидан эшитган ҳикоя, афсона ва ўтмиш ҳақидаги суҳбатларни хамда бошқа материалларни мунтазам ёзиб борадиган махсус дафтар бўлиши шарт. Шундан сўнг суриштириш ва суҳбат натижасида олинган маълумотларни тадқиқ қилишда топонимик тоифалар бўйича махсус картотекалар тузилади. Кейин шу асосда луғатлар тузилади. Кейинчалик тадқиқотчиларнинг фикрини ҳисобга олган ҳолда бир типдаги оммавий топонимларни синчиклаб ўрганиш катта аҳамиятга эга. Тадқиқ қилинган ва тўпланган топонимик маълумотлар ўлкашунослик музейларида аниқланади. Шунингдек, бу маълумотлар махсус кутубхоналарда алоҳида бўлим қилиб сақланади. Топонимик маълумотлар тўплаш кўпинча шу ўлка тарихини ўрганиш иши билан параллел ҳолда олиб борилади. Туристик саёҳатларда ва походларда, илмий сафарларда қатнашган, шунингдек музейлар, археологик ёдгорликлар, тарихий обидалар ва архитектура ёдгорликларига борган ўлкашунослар археологик, этнографик маълумотлар билан бир қаторда топонимик маълумот ҳам тўплайдилар.
В.А.Никоновнинг «Введение в топонимику» асарида топонимика бўйича тадқиқотни қандай олиб бориш, уни нимадан ва қачон, қаердан бошлашнинг услуби ва усуллари аниқ кўрсатиб берилган¹.
Демак, топонимика ўлкашуносликнинг ажралмас бир қисми ҳисобланади. Тарихий ўлкашунослик фани эса тарих фанининг бир бўлими сифатида ривожланиб бормоқда. Бу фан ҳар бир ўлкашунос ва зиёлидан ўз ўлкасининг тарихини ҳар томонлама ва чуқур ўрганишни талаб қилади.
Топонимика атамаси лотин тилидан олинган бўлиб, «топос» — жой, «оном» ёки «онима» — ном, умуман жой номини ўрганадиган фан деган маънони билдиради. Географик номлар ва замин қаьрида ўрганилмаётган номлар, инсонларга қўйилган исмлар топонимиканинг ўрганиш манбаи ҳисобланади. Топонимика икки объектдан: микро ва макро топонимлардан иборат бўлиб, микротопонимика — грамматик жиҳатдан майда объектларни, яъни «турдош отларни», микро объектларнинг номларини, макротопонимика эса атоқли отлар, яъни йирик объектларнинг номларини тадқиқ қилади.
Ҳозирги вақтда топонимика фақат катта ва йирик объектларнинг: тоғлар, ўрмонлар, водийлар, воҳалар, шаҳарларнинг номларинигина эмас, балки кичик объектларнинг — маҳаллалар, даралар; жарликлар, анҳорлар, дарё ирмоқлари, ариқлар ва кўлларнинг номларини Географияга оид атамалар турдош отлар топонимика таркибига тўлигича кирмайди, аммо улар топонимикани ўрганишда катта аҳамиятга эгадир. Номсиз «объект» — топоним эмас. Топонимика географияга оид жойларни эмас, балки уларнинг номларини ўрганади.
Ўзбекистон шаҳарлари ва уларнинг номланиши хақида айрим адабиётларда маълумотлар берилган. Ўзбекистон шаҳарлари топономикаси ёритилган илмий адабиётларни шартли равишда қуйидаги гуруҳларга ажратиш мақсадга мувофиқдир:
1. Энг қадимги давр ва ўрта асрларда Ўрта Осиё тарихи ва географияси ёритилган асарлар.
2. Чор Россияси ҳукмронлиги даврига оид асарлар.
3. Совет даври адабиётлари.
4. Мустақиллик даврида нашр этилган асарлар.
Биринчи гуруҳга мансуб адабиётларнинг муаллифлари асосан юнон, рим, араб, форс, хитой ва маҳаллий олимлар, сайёҳлар ҳисобланиб, улар ўз асарларида Ўрта Осиёнинг энг қадимги халқлари, давлатлари, географияси, тарихи билан бир қаторда ўлкамизнинг қадимги шаҳарлари ва уларнинг топономиясига оид қимматли маълумотлар берганлар. Хусусан, Ўрта Осиё ва унинг географик номлари тўғрисидаги энг қадимги маълумотлар юнон ва рим олимлари асарларида учрайди. Геродот, қадимги юнон географи ва тарихчиси, 17 жилдлик “География” асарининг муаллифи Страбон, тарихчи ва ёзувчи, 7 жилдлик Александр Македонский юришлари тарихи муаллифи Флавлй Арриан, “Александр Македонский тарихи”ни ёзган Руф Курсий, Астроном Ҳавдий Птолемей ва бошқаларни келтиришимиз мумкин.
Ўрта асрларда Ўрта Осиё тарихи ва гографияси тўғрисида маълумотлар асосан араб, форс ва маҳаллий муаррихларнинг асарларида учрайди. Хусусан, Х – ХI асрлар араб географлари Истаҳрий, Ибн Ҳавқал, Муқаддасий, Х – ХI асрларда яшаб ижод қилган ватандошимиз “Ат-таф-хим”, “Ҳиндистон тарихи”, “Ал-осорул боқия”, “Қонуни Маъсуди” асарлари муаллифи Абу Райхон Беруний ва “Бухоро тарихиъ асари муаллифи Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий, ХI асрда яшаган “Девону луғотит турк” асари муаллифи Маҳмуд Қошғарий, ХIII асрда ижод қилган Ёқут (Ёқут ибн Абдуллоҳ ар-Руми ал-Ҳамавий) ва “Бобурнома” асарининг муаллифи Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бошқаларни кўрсатишимиз мумкин.
Иккинчи гуруҳга мансуб адабиётларнинг муаллифлари асосан россиялик олимлар, ҳарбийлар, сайёҳ ва элчилар ҳисобланиб, улар ХIХ аср ўрталаридан бошлаб Ўрта Осиё хонликлари атрофлича ўрганишга ҳаракат қилганлар. Уларнинг асарларида асосий эътибор Ўрта Осиё хонликларини умумий тавсифига қаратилган бўлсада, Ўрта Осиё шаҳарлари тўғрисида ҳам қимматли маълумотлар қайд қилинган. Жумладан, Ўрта Осиё хонликларининг йирик шаҳарлари, аҳолиси, қалъа деворлари, аскарлари, сиёсий ва иқтисодий аҳамияти, бозор ва карвонсаройларига оид айрим қимматли маълумотлар берилган.
Иккинчи гуруҳга мансуб адабиётларнинг муаллифлари жумласига А.П. Хаников, П.И. Неболъсин, В.В. Григоръев, Ч.Ч. Валиханов, А. Кун, А.П. Хорошхин, Л. Костенко, М.А. Терентъев, А.Н. Тетеревников, А.К. Гейнс, В.П. Наливкин ва А.И. Добромислов ва бошқаларни киритишимиз мумкин.
Мавзуга доир учинчи гуруҳ адабиётларини совет даврида яратилган асар ва тадқиқотлар ташкил қилади. Ўзбекистон шаҳарлари топономикаси шўролар тузуми даврида алоҳида тадқиқот сифатида ўрганилмаган бўлсада, айрим олимларнинг тадқиқотларида Ўзбекистон шаҳарлари топономикасига оид маълумотлар учрайди. Хусусан, В.В. Бартолъд², А.Л. Троицкая³, Р.Н. Набиев⁴, Ҳ.З. Зиёев⁵, Ҳ.Н. Бобобеков⁶, Ф.А. Озадаев⁷, Ҳ. Хасанов, М. Рўзиева, Г. Агзамова⁸ кабиларнинг асар ва мақолаларини киритиш мумкин.
Ўзбекистон шаҳарлари топономикасига оид совет даври адабиётлари таҳлили шуни кўрсатадики, ушбу давлатда кечган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий жараёнлар коммунистик партия мафкурасига бўйсундирилган ҳолда, синфийлик нуқтаи назаридан ўрганилган.
Ўзбекистон шаҳарлари топономикасига доир адабиётларнинг тўртинчи гуруҳини иқтиқлол даврида нашр этилган асарлар ташкил этади. Мустақил­лик йилларида Ўзбекистон тарихининг турли даврлари тарихи ҳам янгича қараш ва ёндашувлар асосида ўрганила бошланди.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон шаҳарлари топономикасига доир алоҳида тадқиқот олиб борилмаган бўлса-да кўплаб тадқиқотларда мавзуга доир қимматли маълумотлар берилди ва берилмоқда. Бундай тадқиқот­лар жумласига Ҳ.Н. Бобобеков, Ҳ.З. Зиёев, А. Муҳаммаджонов, Г.А. Агзамова, А.С. Садуллаев, Ғ. Бобоёров, С. Қораев, Абдулла Жаббор кабиларнинг асар, диссертация ва мақолаларини киритиш мумкин⁹.
Юртимизда ўзига хос мавқега эга бўлган ҳудудларидан бири бўлган Фарғона водийси қадимий ва ҳамиша навқирон шаҳарларга бой ҳисобланади. Фарғона водийси шаҳарлари топономикасида ҳам ўзига хосликлар мавжуд.
“Фарғона” топонимик райони сўҳдий, форсий ўзакдаги топонимлар ҳудуднинг жанубий-ғарбий, шимоли-ғарбий қисмларида жич жойлашган.қолган ҳудудлар бўйлаб туркий ўзакдаги топонимлар тарқаган¹⁰. ҳақида ҳам ривоятлар бор. Масалан, ривоятларга кўра, Фарғонани сосоний ҳукмдори Нуширвон (Ануширвон) бунёд қилган ва подшо бу ерга ҳар бир жойдан биттадан қабила олиб келган экан. Шундай қилиб, турли жойлардан келган кишилар иморатлар қуриб, экинлар эккан. Кишилар уларни турли жойлардан келганлигидан “Аз ҳар хона” – “турли хонадонлардан келганлар” (қурама) деб атай бошлаганлар. Сўнгра аз қўшимчаси тушиб қолиб, Ҳархона бўлиб кетган, бу эса бора-бора Фарғона шаклини олган эмиш. Ҳудди шу ривоят араб географи Ибн Хурдодбеҳнинг “Китоб ул-масолик вал-мамолик” асарида (Х аср), Ҳамидуллаҳ Қазвинийнинг “Нузҳат ул-қулуб” асарида (1340 йил) ва бошқа тарихий ёдгорликларда ҳам келтирилган¹¹.
Марғилоннинг топономикаси ҳақида сўз кетганда Исоқхон Ибратнинг “Фарғона тарихи” асари этиборлидир. Бу асарда Марғилон шаҳрининг пайдо бўлишида “Форсистондан муҳожир бўлиб келиб, ўлтирғон бечора деҳқони бодяшинлар” нинг роли катта бўлганлиги таъкидланади. Шаҳар номининг келиб чиқишини ҳам форсий тилидаги “мурғу нон”, яъни “товуқ ва нон” сўзи билан боғлайдилар. Исоқхон Ибратнинг “Фарғона тарихи” асарида Искандар Зулқарнайннинг шарққа қилган юришлари даврида Фарғона ерида ишловчи форсистондан келган аҳоли унинг йўлига товуқ ва нон билан пешвоз чиқиб, ундан бир шаҳар бунёд этиб беришини сўраганлар. Македонияликларнинг “бу нима?” деган саволига улар “Мурғу нон” деб жавоб берган эканлар¹².
А.Набиевнинг “Тарихий ўлкашунослик” китобида Марғилон ҳақида антик дунё тарихчиларининг маълумотини келтиради. Унга кўра парфияликлар бир пайтлар скиф қабилалари орасидан қувилган қабила эдилар. “Парф” сўзи скифча “қувилган кишилар” деган маънони англатади. Уларнинг кийиниши, тиллари бир-бирига жуда яқин. парфияликлар ҳам, марғилонликлар ҳам моҳир чавандоз бўлганлар. Улар гаплашганда бир-бирларини тушунганлар. Шундан келиб чиқиб муаллиф “Фарғона” номи Парфиёна – Парфона – Фарғона бўлмаганмикан, деган фикрни беради¹³.
Шунингдек, Ҳ. Хасанов ўзининг “Тарихий-географик номлар изоҳоти” номли асарида “Марғилон” сўзини шундай ёзади: “Мурғоб” ни “Қўшсув” деб изоҳлаш мумкин. Аслида ундай эмас. Мурғоб, Мари, шунингдек, Марғилон номларининг асоси қадимий “марғ” сўзидан ясалган¹⁴.
Топонимист Э.М.Мирзаевнинг маълумотига қараганда, Марғилон “Марғиноб” шаклига ҳам эга бўлган. Э.М.Мирзаев Марғилон номини тожикча “марғ”, яъни “ўтлоқ” сўзидан олинган деган фикрни билдиради ва уни Марғ, Мурғоб, Марғон, Марғитта, Марғуб сингари топонимлар билан ўзакдош деб ҳисоблаган.
Марғилон, Марғинон топонимларини марғ – ўтлоқ сўзига боғлаш Баъзи шубҳали томонларга ҳам эга. Чунки, ўша жой марғ – ўтлоқ деб номланган бўлса, унинг атрофларида бошқа марғ – ўтлоқлар бўлмаганми? Шунингдек, Марғ – ўт, ўтлоқ бўлса, Марғинондаги Марғ-и-нон, Марғинон, Марғинон – нон компонентлари нимани англатади.
Марғилон, Марғинон, марғ номли қабила номи билан алоқадор бўлса, унда топонимнинг иккинчи компоненти форс-тожикча – он (ён) кўплик қўшимчасига алоқадор деб тахмин қилиниши мумкин. Бу ҳолда Марғинон – Марғиён – Марғон – Марғион – Марғинон – Марғилон, яъни марғлар яшовчи жой , марғлар шаҳри маъносини англатган бўлиши эҳтимол¹⁵.
Фарғона водийсининг энг қадимги шаҳарларидан яна бири Қўқон шаҳри ҳисобланади. Хўқанди латиф азалдан маданият ва маорифат маскани бўлиб ривожланиб келган, ота-боболаримиздан бизга мерос бўлиб қолган ва бугунгача сайқалланиб, келаётган урф-одатларимиз, миллий қадриятларимизнинг ривожланишда қадимий шаҳримизнинг ўрни беқиёс.
Шунингдек, Қўқон шаҳри Х асрда битилган “Ҳудуд ул-олам” қўлёзма асарида, араб географларидан Истаҳрий, Ибн Ҳавқал, Муқаддасий асарларида Ҳўқан (Хувоқанд), Ҳўқанд (Хувоқанд) шаклларида қайд қилинган. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарида Хўқон вилояти тилга олинган. Ҳозирги Қўқон шаҳри тарихий Хўқанд ўрнида ХVIII асрда бошларида ўзбекларнинг минг уруғи бошлиғи, Қўқон хонлиги асосчиси Шоҳруҳбий томонидан барпо этилган. Академик В.В.Барътолднинг фикрича, шаҳарнинг адабий нуқтаи назардан тўғри шакли Хўқанд бўлиб, Қўқон жонли тилда талаффуз этилишидир¹⁶.
Қўқон шаҳри хақида маълумотлар ХII асрга оид маълумотлар марокашлик сайёҳ Ал-Идрисийнинг “Нузхат аф-муштоқ фи хтирак ул-афоқ” (“Жаҳон бўйлаб кезиб холдан тойганнинг овунчиғи”) асарида ҳам учрайди. ХIII асрга оид бир асар сайёҳ Ёқуд Ҳамавийнинг “Муъжам ал-булдон” (“Мамлакатлар рўйхати”) асаридаги Хавоқанд (Қўқон) хақидаги маълумоти биз учун муҳимдир. Эътиборли томони шундаки, дастлабки манбаларда Қўқон, Хавоқанд, Хувақан, Хувакент, Қуқанд каби номлар билан учрайди.
Қўқон топонимининг “Хўқанд” (ёқимли, латиф шаҳар, яхши шаҳар) сўзларидан келиб чиққанлигини исботловчи бир афсона бор. Шаҳарни қуриш зарурати пайдо бўлганда тажрибали усталар – шаҳар қурувчи ва уларнинг режаларини тузиш бўйича мутахассислар ўзларининг ҳокимига энг қулай бўлган тоза сувли ва сой орасидаги жойни танлаб олиш кераклигини маслаҳат қилганлар. Бу жойда кўплаб боғлар ва полизлар бор эди. Ернинг ўзи эса хосилдор эди. Душманларни босиб олишдан шаҳарни табиий тўсиқ – иккита сой ҳимоя қилган. Бундан ташқари бу ҳудудда Хитой ва бошқа мамлакатларга борувчи карвон йўллари туташган эди. Буларнинг ҳамаси шаҳарни Хўқанд деб аташга асос бўлади¹⁷.
Бошқа бир ривоятга кўра шаҳар номи “Хавокент” (шамоллар шаҳри, тез-тез хавони ўзгартирувчи, иқлимни салқин қилувчи, бахри-дилни очадиган, соф бўлишини таъминловчи маъносида) сўзидан келиб чиққан.
Фарғона водийсининг қадимий шаҳарларидан яна бири Қува ҳисобланади. Шаҳар IХ асрдан Қува деб атала бошлаган. Қува шаҳри ёзма манбаларда “Кубо” ва “Кубод” сингари икки хил ном билан тилга олинади. Шаҳарни Кубо номи билан аталганлиги хақидаги дастлабки маълумотлар IХ – Х асрлардан бошлаб, араб манбаларида учрайди. Жумладан, Табарий, Истаҳрий, Абдулхаким ибн Хавқал, Муҳаммад ал-Муқаддасий асарларида шу ном билан тилга олинади. ХIII асрда ёзилган ёзма манбаларда Кубодан етишиб чиқиб “Кубовий” нисбаси билан машҳур бўлган алломалар хақида маълумотлар келтирилади. Хусусан, Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асарини араб тилидан форс тилига таржима қилган Абу наср Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Наср ал Кубовий бунга мисол бўла олади.
Шунингдек, Қувани Кубо деб аталишини археолог Б. Матбобоев қадимги Қува худоси билан боғлайди. Унинг фикрига кўра, “...туркий халқлардан бири нўғайларда Қува худоси бўлган. Унга маълум вақтларда самовий отларни қурбон қилганлар. Шулардан келиб чиқиб “Кубо” – “Қува” номи анашу Қува илоҳига боғлиқ бўлиши мумкин.
Юртимизнинг қадимий шаҳарларидан яна бири Андижон ҳисобланади. Маълумотларга кўра, “Андижон” топономикаси турк-мўғулча “сой бўйидаги макон” деган маънони билдирган. Хақиқатдан ҳам Андижон шаҳри шу ном билан аталувчи сой бўйида жойлашган.
Андижон шаҳри хақида араб географлари асарларида ва бошқа кўҳна тарихий манбаларда Андиён, Андикон, Андигон шаклларида тилга олинган, Заҳириддин Муҳамма Бобур замонида Андижон деб “туркий” шакл олган.
Исоқхон Ибратнинг “Тарихи Фарғона” асарида Андижон топономиясига оид қизиқарли маълумотлар мавжуд: “Бу Андижон аввалда Андигон бўлиб, арабийга олганда Андижон бўлур, чунончи “кофи” форсий арабда “жим” ўқилур. Мана, фаранги лафзи арабда афранжий, бангни банж. Кофи форсий арабда “ж” бўлиб, Андигон бўлган бўлса керак. Андигон андлар деган сўз. Анда турклар уруғини ўзбеклар айтур. Андижон Ўғузхон даврида ҳам машҳур экан”¹⁸.
Фарғона водийсида жойлашган шаҳарларда яна бири Асакадир. Асака номининг келиб чиқиши ҳақида турли хил маълумотлар мавжуд. Профессор Т.Турсунов маълумотларига кўра, “Асака” номини Фарғонада милоддан аввалги VI – V асрларда яшаган сак қабилалари билан боғлайди. Чунки бу қабила Баъзи жойларда “ассакенлар” номи билан ҳам юритилган, уларда “асвака” – от, “ассака” – отлиқлар маъносини билдиради.
Шунингдек, топономист олим С.Қораев Асака туманидаги “Ахтачи” қишлоғи номи мўғулча бўлиб, “от табиби (синчи)”, “отбоқар” деган маънони билдиради деб таъкидлаб, юқоридаги фикларни тасдиқлайди.
Фарғона водийсининг йирик шаҳарларидан бири Наманган Ўзбекистоннинг қадимий ва навқирон шаҳарларидан ҳисобланади. Шаҳар кўчманчи чорвадорлар ва деҳқончилик билан шуғулланувчи ўтроқ аҳоли яшайдиган чегарада вужудга келган. Наманган қишлоғи ҳақидаги дастлабки маълумот ХIV аср охирига тегишли.
Наманган номининг пайдо бўлиши тўғрисида узоқ йиллар давомида аниқ бир тўҳтамга келинмаган бўлиб, илмий талқин ҳанузгача йўқлигини афсус билан таъкидлашга тўғри келади. Ҳамон илмий адабиётларда “Наманган” сўзининг этимологияси умумий маълумотларга, турли талқинларга эга ҳисобланади. Хусусан, шу пайтга қадар Наманган номи “Намаккон”, яъни форсча “туз кони” талқини билан кўп тарқалган”¹⁹.
Аммо ХХ аср 70 – йилларида олиб борилган археологик қазишлар чоғида ва мустақиллик йилларидаги шаҳар ободончилиги билан боғлиқ қазишмаларда ҳеч қандай туз кони қолдиқлари ёки аломатлари топилмади. Аммо бу дегани туз кони талқинига охирги нуқта қўйилди дегани ҳам эмас. Айрим тарихчилар Наманган сўзини этимологик жиҳатдан “Новмакон”, яъни “янги жой” талқинида изоҳлайдилар²⁰.
Қадимдан Наманган ҳунармандлар шаҳри ҳисобланган шу маънода, Наманганга “Наманг-маржон”, “Намангон-маржон кони” тариқасидаги изоҳлар ҳам бор. Шунингдек, Наманган топонимининг “Намоён” – “ўзини кўз-кўз қилган”, “Навманган” – “Сой бўйидаги янги сарой”, “Дарё бўйидаги янги қаср” деган маънолари ҳам мавжуд.
Тошкент ўрта аср ёзма манбаларида Чоч (арабча Шош ёки Жож), Тарбенд, Таркан ва Бинкент номлари билан аталган²¹.
Тошкент шаҳрининг номи ёзма манбаларда Чоч, Чочистон, Шош, Шошкент шаклларида ҳам учрайди. “Чоч” сўзи ҳам суғд тилида “тош” демакдир. Шош эса Чоч номининг арабча шаклидир. Чоч ёки Шош деганда Тошкент ҳамда унинг атрофлари тушунилган²².
Ёзма манбаларда келлтирилишича, Тошкентнинг қадимги номи “Чоч” бўлган. Тошкент араблар томонидан босиб олингач, араб алифбосида “ч” харфининг йўқлиги боис, асарларда “Шош” деб юритилган. Илк ўрта асрларда шаҳар “Чоч”, “Шош”, “Шошкент” деб номланган²³.
Зарафшон воҳаси шаҳарлари топономикасига тўхталишдан олдин, Зарафшон топонимига тўхталишни жоиз деб топдик. Зарафшон воҳасининг номи шу номдаги дарёнинг номидан олинган. Бу ҳудудларни ўзлаштирилишида ва тараққиётида Зарафшон дарёсининг ўрни катта. “Зарафшон” дарёси ХVIII асрдан бошлаб тилга олинган бўлиб, қадимда бу дарё юнонлар томонидан “Политемит” (ҳурматли, улуғ, азим), ўрта асрларда араб муарриҳлари асарларида “Мосаф” ёки “Мосиф”, “Водий ус- Суғд”, “Нахр ус Суғд”, “Нахр ул- Бухоро”, ва “Кўҳак” номлари билан ҳам аталиб келган.
“Зарафшон” топоними форс тилида “зар” – “олтин”, “афшон” – “сочувчи” деган маъноларни билдиради. Дарёнинг Зарафшон деб аталиши юзасидан қуйидаги афсона бор: “Қадим замонларда ҳозирги Бухоро шаҳри жойлашган ҳудуд ва унинг атрофлари Зарафшон дарёсининг тошқин сувлари қоплаган кўл ва ботқоқликлардан иборат бўлган. Македониялик Искандар бу ҳудудларни қуритиш мақсадида дарёнинг бош олган қисмига олтиндан тўғон қурдириб, сувни боғлаган. Натижада дарёнинг оқимида катта кўл хосил бўлиб, уни қуйи оқимидаги ботқоқликлар қуриган. Аммо олтин қўрғондан оқиб ўтган сув, уни ювиб майда олтин заррачаларини ўзи билан қуйига олиб кетган. Шунинг учун дарё “Зарафшон” – “олтин келтирувчи” номини олган²⁴. Зарафшон номи қандай келиб чиққанлигидан қаътий назар, дарёнинг “олтин келтирувчилиги” фақат унинг номига асосланмай, балки сувининг воҳа учун ҳаётбахш ролига монанддир.
Зарафшон воҳасининг энг қадимий шаҳарларидан бири Самарқанд шаҳридир. Самарқанд шаҳри Александр Македонский (Искандар Зулқарнайн) йилномалиарида Мароқанда, суғд ёзувларида Смараканс, Абу Райҳон Беруний, Маҳмуд Қошғарий, Заҳириддин Маҳаммад Бобур, Мирхонд (ХV аср, Амир Темур саройига келган испан элчиси Руйи Гонсалес де Клавихо (ХV аср) асарларида Семизкент, Чингизхон ҳақидаги мўғул ҳикоясида Семизген каби бир қанча вариантларда учрайдики, буларнинг ҳаммаси Самарқанд номи жуда қадимий эканлигини ва унинг келиб чиқиши (етимологияси) ҳамон узил-кесил ҳал бўлмаганлигини кўрсатади. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин²⁵.
Шунингдек, Самарқанд тўғрисида ўрта аср муаллифлари Муҳаммад ал- Насафий “ал-Қанд зикри уламои Самарқанд”, Хайдар ас-Самарқандий “Қандияи Хурд”, Абу Тохирхўжа Самарқандий “Самария”, Хитой тарихчиси Чжан Сян, юнон ва римлик тарихчилар Арриан, Квинт Курций Руф асарларида ҳам маълумотлар мавжуд.
“Самарқанд” топономикасининг келиб чиқиши тўғрисида турли хил қарашлар ва маълумотлар мавжуд. Хусусан, Шарқ муаллифлари “Самарқанд” сўзининг биринчи қисми “Самар” сўзи шу шаҳарга асос солган ёки шаҳарни босиб олган шахснинг номи билан боғлиқ деб ҳисоблаб, бир қанча суний таърифларни билдирганлар. Бироқ тарихда бундай исмли киши хақида маълумотлар учрамайди. Сўзнинг иккинчи қисми “кент” (қанд) – “қишлоқ, шаҳар” деган маънони билдиради.
Баъзи европалик олимлар “Самарқанд” топономикаси – бу қадимдан қолган санскритча “Самария”га яқин, яъни “йиғилиш, йиғин” деган сўзлардан келиб чиққан деб изоҳлайдилар.
ХI аср олимлари Абу Райхон Беруний ва Маҳмуд Қошғарийнинг Самарқанд номини келиб чиқишини “Семизкент”, яъни “Семиз қишлоқ” деб бузиб талаффуз қилиниши билан тушунтирадилар²⁶.
Бухоро шаҳри ҳам юртимизнинг қадимий ва ҳамиша навқирон шаҳарларидан бири ҳисобланади. Маълумотларга кўра, унинг номи илк ўрта аср Хитой манбаларида Ан, Анси, Буху, Буку, Бухе, Бухер, Бухала ва бошқа номлар билан аталган.
“Бухоро” атамаси санскритча “Вихора” сўзининг турк-мўғулча шакли “Бухор”, яъни “ибодатхона” номидан келиб чиққан деб таҳмин қилинади. Шунингдек, Баъзи тадқиқотларда бу атама сўғдча “буғ”, ёки “бағ”, яъни “тангри” ҳамда “жамол” сўзларидан иборат бўлиб, “тангри жамоли” деган маъноларни билдиради деган фиклар ҳам илгари сурилмоқда. Дархақиқат, Зарафшон дарёсининг қуйи оқимида жойлашган Бухоро ва унинг атрофидаги ерлар қадимда ниҳоятда ҳушманзара бўлган ва бу маълумотларни тарихчи Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асаридаги маълумотлар ҳам тасдиқлайди²⁷.
Юртимизнинг энг қадимий шаҳарларидан бири Қарши ҳисобланади. Қарши қадимда Нахшаб (“сув обод қилган, сув нақш берган манзил”) ёки Насаф деб номланган бўлиб, ёзма манбаларда Нахшабда IV – V асрларда бунёд этилган йирик ва мустаҳкам қалъа сифатида, VII – VIII асрларда эса воҳанинг пойтахт шаҳрига айлангани хақида маълумотлар келтириб ўтилган. IХ – Х асрлардан бошлаб Насаф гуллаб-яшнаган ўрта аср шаҳарларидан бири сифатида ёдга олинади²⁸.
Шунингдек, Юсуф Хос Хожибнинг “Қутадғу билиг” асарида “Қарши” атамаси – “Сарой” ва “қарама-қарши туриш” маъноларини билдиради деб ёзилган.
Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарида “Қарши” сўзи мўғулча “гўрхона”, яъни мақбара деган маънони билдиришини ва бу ном мўғуллар истилосидан кейин пайдо бўлганини таъкидлаб ўтган²⁹.
Муҳаммад Ёқуб Бухорий “Гулшан ул-мулук” асарида эса “Қарши” сўзи уйғурча “сарой” маъносини билдиришини қайд этилган³⁰.
Тарих тажрибасини ўрганиш ҳозирги даврда рўй бераётган мураккаб ижтимоий-сиёсий воқеаларни янада чуқурроқ идрок этиш ва тушуниб етишга, мустақиллигимиз ва тараққиётимизни қадрлашга, истиқлол йўлидаги тараққиёт учун янги асос яратиш ва шу асосда жамият ривожига ҳисса қўшиш учун кенг имкониятлар яратади. Бу жиҳатдан Ўзбекистон шаҳарлари топономикасини ўрганиш ва бу борада маълум хулосалар бериш долзарб вазифалардан ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан ҳам ўлкамиз ҳудудидаги айрим кўҳна шаҳарларнинг топономикаси юзасидан тарихий-илмий адабиётларни ўрганиш асосида ушбу масалага аниқлик киритишга ҳаракат қилдик.

1^ В.А.Никонов. Введение в топонимику, М., 1965

2^ Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана / Соч. Т.II. Ч. 2. – Москва, 1963. – С. 286 – 292; O’sha muallif. Коканд / Соч. Т.III. – Москва, 1965. – С. 462 – 467; O’sha muallif. Ташкент / Соч. Т.III. – Москва, 1965. – С. 499 – 503; O’sha muallif. Фергана / Соч. Т.III. – Москва, 1965. – С. 527 – 539;

3^ Троицкая А. Л. Каталог архива Кокандских ханов XIX века. – Москва: Наука, 1968. – 582 с.; O’sha muallif. Материалы по истории Кокандского ханства XIX в. – Москва: Наука, 1969. – 154 с.;

4^ Набиев Р. Н. Из истории Кокандского ханства (Феодальное хозяйство Худояр-хана). – Тошкент: Фан, 1973. – 476 с.;

5^ Зиёев Ҳ. З. Ўрта Осиё ва Сибирь (XVI – XIX асрлар). – Тошкент, 1962. – 88 б.; O’sha muallif. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI – XIX асрлар). – Тошкент, 1965. – 237 б.;

6^ Бабабеков Х. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (XVIII – XIX вв.). – Тошкент: Фан, 1990. – 118 с.;

7^ Озадаев Ф.А. Ташкент во второй половине XIX века. – Тошкент: Фан, 1959. – 242 с.; Рўзиева М. Тошкентнинг ўтмиш қиёфаси. – Тошкент: Фан, 1984. – 30 б.;

8^ Агзамова Г. А. О караванных путях из Хивы в Оренбург // Общественные науки в Узбекистане. – Тошкент, 1991. – №12. – С. 43 – 48.

9^ Бобобеков H. Н. Қўқон тарихи. – Тошкент: Фан, 1996. – 238 б.; Зиёев Ҳ. З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Тошкент: Шарқ, 1998. – 480 б.; O’sha muallif. Тарих – ўтмиш ва келажак кўзгуси. – Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000. – 288 б.; Муҳаммаджонов А. Р. “Кеш” ойконими ва “Кат” субстрактининг этиноми // Шаҳрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни. – Тошкент, 2002. – Б. 12 – 15.; Агзамова Г. А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё шаҳарлари: умумийлик ва хусусийлик ( шаҳар деворлари мисолида) // Ўзбекистон тарихи. – Тошкент, 1999. – №2. – Б. 56 – 63.; O’sha muallif. Сўнги ўрта асрлар Ўрта Осиё шаҳарларида ҳунармандчилик ва савдо. – Тошкент, 2000. – 52 б.; O’sha muallif. XVIII – XIX асрнинг биринчи ярмида Фарғона водийсида кечган урбанизацион жараёнлар ва унда Марғилоннинг тутган ўрни // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – №2. – Б. 95 – 106.; Саъдуллаев А. С. Гау Суғд – Наутака – Кеш // "San`at". – Тошкент, 2001. – № 1. – Б. 7 – 10.; Бобоёров Ғ. Чоч тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Янги нашр, 2010. –167 б.; Qorayev S. Toponomika. – Toshkent, 2006. – 320 b.; Абдулла Жаббор. Наманган вилояти. – Наманган, 2011. – 287 б.

10^ Низомов А., Раҳимова Г., Расулова Н. Тпонимика, (Ўқув қўлланма), Т.: Шарқ, 2012. 67 бет.

11^Qorayev S. Toponomika. – Toshkent, 2006. – B. 13 – 14.

12^ Исоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона. – Тошкент: Камалак, 1991. – Б. 323 – 324.

13^ А.Набиев. Тарихий ўлкашунослик.

14^ Ҳасанов Ҳ. Ўрта Осиё жой номлари тарихидан. – Тошкент, 1965. – Б. 54 – 55.

15^ Ҳасанов Ҳ. Ўрта Осиё жой номлари тарихидан. – Тошкент, 1965. – Б.55.

16^ Бабабеков Х. История Коканда. – Тошкент:Фан, 2006. – С. 5.

17^ Бобобеков Ҳ. Қўқон тарихи. – Тошкент: Шарқ, 1996. – Б.10 – 12.

18^ Исхоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона… – Б. 323 – 324.

19^ Исхоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона. – Тошкент: Мерос, 1991. – Б. 325.

20^ Расулов А. “Наманган” этимологиясига оид.../ Наманган тарихидан лавҳалар.– Наманган, 2010. – №1. – Б. 6.

21^ Озодаев Ф. Тошкент тарихидан очерклар. – Тошкент: Фан, 1960. – Б. 11.

22^ Бобоёров Ғ. Чоч тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Янги нашр, 2010. – Б. 6 – 7.

23^ Алимов Д. А., Филанович М. И. Тошкент тарихи. – Тошкент: Фан, 2009. – Б. 5.

24^ Муҳаммаджонов А. Қуйи Зарафшон водийсининг суғорилиш тарихи. – Тошкент: Фан, 1972. – Б. 66.

25^ Qorayev S. Toponomika... – B. 7.

26^ Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. – Тошкент: Давлат илмий нашриёти, 2004. – №8. – Б. 464.

27^ Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. – Тошкент: Давлат илмий нашриёти, 2001.– №2. – Б. 300 – 301.

28^ Ҳамидова М. С. Қашқадарё воҳаси ҳунармандчилиги тарихи (XIX – XX аср бошлари). – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2009. – Б. 23-24.

29^ Qorayev S. Toponomika... – B. 237.

30^ Равшанов П. Қашқадарё тарихи (Энг қадимги даврлардан XIX аср II ярмига қадар). – Тошкент: Фан, 1995. – Б. 160.