Topshiriq mavzu

Mavsum-marosim qo‘shiqlari. Xalqimizda mavsum, marosim, bayram so‘zlari bilan ifodalangan tushunchalar bor. Ular haqida aniq tasav- vurga ega bo‘lish uchun bu so‘zlaming ma’no ifodalash chegarasini bel- gilash zarur. «Mavsum» deganda, asosan, yil fasllari nazarda tutiladi. Binobarin, mavsum qo'shiqlari qish, bahor, yoz, kuz fasllari bilan bog‘liq bo‘ladi. Marosim esa diniy yoki an’anaviy urf-odatlar munosabati bilan o'tkaziladigan tadbir, yig‘in demakdir. U bayram umumxalq shodiyonasi, tantana kun ma’nosini ifodalaydi. Ma’lum bo‘ladiki, «marosim» tushun- chasi «bayram» so‘zi ifodalagan ma’nodan kengligi bilan farq qilar ekan. Chunki marosim bir shaxs hayotidagi muhim voqea bilan
bog‘lanishi mumkin. Bu tadbir oila chegarasi bilan cheklanadi. Bayramda esa umumxalq ishtiroki bo‘lishi lozim. To‘g‘ri, biz, ko‘pincha, «bayram marosimi» birikmasini qo'llashimiz mumkin, ammo bu holatda gap oilaviy marosim haqida emasligi ta’kidlanadi.
Dunyoda bironta xalq yo‘qki, turli munosabatlar bilan ommaviy bayramlami nishonlamasin. Bayramlar butun xalq tayyorgarligi bilan o‘tkaziladi. Katta shodiyonalar rejalashtiriladi. Maxsus taomlar pishi- riladi, bayram iiboslari tikiladi, o‘yin-kulgilar, sayillar, tomoshalar, mu- sobaqalar uyushtiriladi. Shuning uchun milliy bayramlar tizimida xalq tarixi, milliy xususiyatlar haqida tasavvur hosil qilish mumkin. Bu tasavvurlami oilaviy, muayyan hudud aholisi o‘rtasidagi marosimlar, qolaversa, milliy urf-odatlar to‘ldiradi, mukammallashtiradi.
Olimlaming ma’lumot berishlaricha, mavsum-marosimga oid tad- birlar, xalq ommaviy bayramlarining tarixi minglab yillar bilan o‘lchanar ekan. Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgor- liklar» kitobida «Navro'z», «Ramush og‘am», «Boboxvora» kabi o‘ndan ortiq bayramlar xususida ma’lumot beriladi. Xalqimiz bugungi kunda mavsum-marosim, bayram va udumlami o'tkazishning uzoq qadimiy- larini qayta tiklamoqda, ulami tashkil qilishda mukammal rejalar bilan ish olib bormoqda.
O‘zbek xalq marosim qo'shiqlari O‘zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi, folklorshunos olima Muzayyana Alaviyaning «O‘zbek xalq marosim qo'shiqlari»¹⁴, filologiya fanlari doktori, professor Bahodir Sarimsoqovning «O'zbek marosim folklori»¹⁵, filologiya fanlari doktori, professor Mamatqul Jo'raevning «0‘zbek mavsumiy marosim folklori»¹⁶, olim Nasriddin Nazarovning «Laqaylar: etnografiya, lingvistika va folklor»¹⁷ asarlarida chuqur ilmiy asosda tahlil etilgan.
Xalqimiz har bir faslning o'ziga xos fazilatlarini ta’rif etgan, qish, bahor, yoz, kuz fasllarida tabiatda ro‘y beradigan o'zgarishlarm qo‘shiq- larda lirik tarzda ifodalagan. Xususan, qish faslida «Sherda» nomi bilan atalgan gap- gashtak, ulfatchilikda:
Qor yog‘mayin ola bo'lgan tog‘lar-a, G‘unchasidan xazon bo‘lgan bog‘lar-a, Kuyistonda kuyib o'tgan bedilxon, Ustida qag'illab o‘tgan g‘ozlar-a, Begim, allayor, allayor qo‘shig‘i ulfatlaming jo'raboshisini saylashda aytilgan. Bahorda tuma, boychechak, sumalak, shox moylash qo‘shiqlarini aytish odat bo‘lgan:
Adirlar to‘la chechak, Biz keldik ucha-ucha, Boychechagim, boychechak, Kutib oling, hoy chechak.
Xalq odatlariga ko‘ra o'tkaziladigan shamol to'xtatish, shamol cha- qirish, oblo baraka kabi yozgi marosimlarda o‘ziga xos qo'shiqlar aytilgan:
Choy momo, choy, choy, choy, Chayilib qolsin quv shamol, Bosa-bosa beringlar, Bosilib qolsin quv shamol.
0‘zbekistonda kuzning fayzi alohida qayd qilinadi. Hosil yig‘ish, qovun sayli, to‘kinlik xalqqa mamnuniyat bag'ishlaydi. Bu faslning ham o‘z qo‘shiqlari mashhur:
Qovun-qovunlar dedim, Mazali qovunlar dedim, Ey shirinnowot dedim, Gurvak qovunlar dedim¹⁸.
Xalqimizda marosimlar juda ko‘p. Yil quruq kelib, bahorda yomg'ir yog‘masa, «Yomg‘ir chaqirish» marosimi («Sust xotin»); bug‘doy, sholi boshoqlari yetilgan paytda shamol ulami payxon qilsa, «Shamol to‘xtatish» («Choy momo»); don mahsulotlarini shopirish vaqtida shamol bo‘lmasa, «Shamol chaqirish» («Yo, Haydar»); yil sovuq kelsa, omad yuz o‘girsa, qurbonlik keltirish marosimlari o'tkazilgan. Ayniqsa, oilaviy marosimlarda: to‘y va azalarda qo'shiqlar mehmon va mezbonlaming, mayit egasining doimiy hamrohiga aylangan.
To‘ylardagi yor-yorlar, o‘lan aytishlar, kelin salomlar xalq poetik ijodining mumtoz namunalari bo‘lib qolgan. Hayot tajribasi oilaviy turmush totuvlikdan boshlansa, mehr yetakchi bo‘lsa, keyingi hayot ham inoqlikda o‘tishini tasdiqlagan. Shuning uchun kuyov-kelin ko'nglini bir- biriga yaqin qilish orzusi qayta-qayta tilga olinadi:
Shoyi ko'ylak yengiga Tut qoqaylik yor-yor, Kelin-kuyov ko'ngliga O‘t yoqaylik yor-yor.
Xalq qo'shiqlarini yozib olish tajribasi shuni ko'rsatadiki, yor-yorlar xalq orasida boshqa mazmundagi qo'shiqlardan kengroq ommalashgan- dir. Yaqin ellik yil atrofida o‘tkazgan folklor ekspeditsiyalari davomida O‘zbekistonning ko‘p viloyatlarida bo'ldik, Janubiy Qozog‘istondagi Chimkent, Turkiston hududlari, Tojikistonning Xo'jand, Isfara, Konibo- dom atrofi, Turkmanistondagi Ko‘hna Urganch manzillarida yashayotgan o’zbeklar hamisha folklor amaliyotchilarini yor-yorlar bilan siylashgan. MaTumki, og‘zaki ijoddagi qo'shiq o‘zining tez fursatda, ba’zan badihago‘ylik - improvizatsiya usulida yaratilishi bilan boshqa janrlardan farq qiladi. Bu o'rinda shuni ta’kidlash joizki, shoirlik iste’dodiga ega boTgan yor-yor ijrochisi to‘y vaziyatiga qarab yangi-yangi to'rtliklami to‘qib ketavergan. Natijada, aynan to‘y o'tkazilayotgan payt qo‘shiq matnida foto tasvirdek aks etib qolgan:
Qish kunida sovuq yeb, Horib keldik yor-yor, Achchiq-tirsiq kerakmas, Koyib keldik yor-yor.
Albatta, hayot, ijtimoiy tuzum, siyosiy sharoitlar taqozosi bilan doi- miy ravishda o'zgarib borgan. Turmushga chiqayotgan qiz o‘z turmush o‘rtog‘ini faqat go‘shangadagina ko'rishi mumkin bo'lgan zamonlar o‘tdi. Ba’zan davlatmand odamlaming ikkinchi, uchinchi, hatto to‘rtinchi xotini bo'lish taqdirida yozilgan qizlar ham boigan. Bunday qismat ifodasi yor-yorda aks etmasligi mumkin emasdi:
Uzoqqa borgan qizning
Rangi sariq, yor-yor, Ko‘zidan oqqan yoshi Misli ariq, yor-yor.
Tokchadagi qaychini Zang bosibdi, yor-yor, Yangi tushgan kelinni G‘am bosibdi, yor-yor.
Turmushga chiqqan kelinning dardi, alami bilan g‘am bosgani tokchada ishlatilmay qolgan qaychining zang bosishiga qiyoslanmoqda. Bunday tasvir vositasi folklorshunoslikda parallelizm deb nomlangan bo‘lib, ikki yonma- yon narsaning o'xshashligini taqozo etadi.
Yor-yor matnlari mehnat va mavsum qo'shiqlaridan qofiyalanishi- dagi mukammallik bilan ajralib turadi. Jumladan, yor-yorlarda «baxt», «taxt»; «omon», «somon», «alvon», «polvon» kabi chiroyli qofiyali misollami uchratamiz. Bu qo'shiq turlari ba’zan olti, ko'pincha etti bo‘g‘indan iborat bo'ladi. Turoq tizimi 4+3; 5+2 tarzida belgilanadi. Qofiyalanish shakli ab,ba yoki ab,vb tarzida shakllangan. Masalan:
Qat-qat ko‘rpa ustida, Piyolaman yor-yor.
Yorga salom bergani, Uyolaman yor-yor.