Тортинчоқлик психологияси

Тортинчоқлик – жамиятда анча кенг тарқалган, ҳар бир шахснинг ўз шахсий муаммосидир. Бу инсоннинг ички руҳий ҳолати бўлиб, ҳақиқатдан бу атроф - муҳит ва тенгқурлари билан мулоқот ўрнатишда, ўз фикрларини мустақил баён этишда тўсқинлик қилиб, ўз хатти-ҳаракатларини доим қаттиқ назорат қиладиган, одамларнинг ўзи ҳақидаги қандай фикрда эканлигидан чўчийдиган, қўрқув ҳиссиётларининг юқорилиги, таъсирчан, бирор ножўя иш қилиб қўйишидан қўрқиб, доим эҳтиёткор ва кучли ҳаяжон эгасидир.
Тортинчоқликка берилган таърифни К. К. Платоновда ҳам кўришимиз мумкин. «Тортинчоқлик - бу бошдан ўтказиш оғир бўлган, мулоқот қилишга ҳалал берувчи психологик тўсиқдир, ўзининг мукаммал инсон эмас эканлиги тўғрисидаги ҳамда мулоқот объектларининг салбий муносабатлари тўғрисидаги хаёлларга сабаб бўлувчи, ёрқин кўринишда изоҳланувчи ҳиссий ҳолатдир». Тортинчоқлик коммуникатив қобилиятларни тезда пасайтиради, мулоқот қилишни қийинлаштиради ва унинг қобиғини торайтиради. (Ф. Зимбардо “Застенчивость” Пер.с. англ.- М : Педагогика 1991 й)
П. Пилконис ва Ф. Зимбардолар тортинчоқликни, ижтимоий вазиятлардан ўзини тортишга уриниш, ноформал муомалада иштирок этиш қобилиятининг йўқлиги, шахслараро ўзаро мулоқот жараёнида хавотир ва босимга мойилликни ҳис қилишда намоён бўлувчи, ижтимоий таъсирларга нисбатан ёдланган жавоб реакцияси деб ҳисоблайди. Улар тортинчоқликни «инсонларнинг, шахсий хулқ-атвори, атрофдагилар томонидан салбий баҳоланади деб тушунишидан келиб чиқувчи, ижтимоий ташвишдан чўчиши» сифатида белгилайдилар.
Бундан ташқари, П. Пилконис қўшимча ўрнида, тортинчоқликни, ижобий томонларининг сони кам бўлган ижтимоий хавотирланиш шакли сифатида тушуниш мумкин, дейди.
Тортинчоқликка уятчанлик ҳисси сифатида Э. Шостром ҳам фикр билдирган. У уятчанлик ва тортинчоқлик ҳиссини «ҳиссиёт берувчи» деб номлаган эди, чунки улар инсонга ҳалал беради ва унинг эркини чеклайди. Э. Шостром уятчанликни жуда ғалати ҳиссиёт деб ҳисоблайди, чунки, у «бир вақтнинг ўзида алоқага киришиш ва ундан қочишга бўлган тамойилни англатади».
Билдирилган фикрлардан шундай хулосага келиш мумкинки: “Тортинчоқлик бу – инсонларга нотаниш инсонлар билан танишиш ва муносабат ўрнатишга қийинчилик туғдиради;
- у ўз ҳақ-ҳуқуқларини, ўз шахсий фикр мулоҳазаларини гапиришга имкон бермайди;
- бу шахсни одамови бўлиб шаклланишига имкон беради, ортиқча ўз ҳаракатларидан ташвишланишга олиб келади;
- тортинчоқлик фикрнинг равшанлигига ва мулоқотдан таъсурот қолдиришга тўсқинлик қилади;
- тортинчоқлик одатда хавотирланиш, ёлғизликни ҳис қилиш, кучли руҳий тушкунлик ҳолатлари билан бирга учрайди;
Тортинчоқ инсонлар, жамоа орасида иложи борича кўринмасликка ҳаракат қилишади.