Тортинчоқлик психологияси

1. Инсоннинг тортинчоқликдан дарак берувчи ташқи хулқ-атвори: Инсон феъл-атворини характерловчи асосий белгилар суҳбатга қўшилишни истамаслик, ўз овозини ўта юмшоқ деб ҳисоблаш, одамлардан қочиш, ташаббуснинг йўқлиги. Бундай феъл-атвор шубҳасиз барча инсонлар учун керакли бўлган ижтимоий мулоқот ва шахслараро алоқаларни қийинлаштиради. Тортинчоқ одамлар бир уринишда ўзларини кўрсата олмасликлари сабабли, улар бошқалардан кўра камроқ ўз шахсий ички дунёларини қуришга қодирлар.
Буларнинг бариси инсоннинг одамови бўлиб қолишига олиб келади. Одамовилик – инсонга туртки бермагунларига қадар сўзлашишни истамаслик, сукут сақлашга мойиллик, эркин сўзлашга қодир эмаслик. Лекин одамовилик – бу нафақат суҳбатлардан қочиш истаги, балки янада умумийроқ ва чуқурроқ муаммодир. Бу мулоқот кўникмаларининг йўқлиги муаммосигина эмас, балки инсонларнинг ўзаро муносабатлари табиати тўғрисидаги нотўғри тасаввурлар натижаси ҳамдир.
2. Физиологик белгилари: Тортинчоқ одамлар физиологик соҳада қуйидагиларни ҳис этадилар, пульс тезлашади, юрак тез уради, терлаш ҳолати, қоринда эса бўшлиқ ҳисси пайдо бўлади. Бироқ бундай ҳолатларни ҳар қандай кучли эмоционал изтироб пайтида ҳам ҳис этамиз. Тортинчоқликнинг ўзига хос физик аломати – беркитиб бўлмайдиган, юз қисмининг қизаришидир. Лекин барчамиз ҳам вақти-вақти билан қизариб турамиз, юрагимиз тезроқ ура бошлайди ёки қорин ғўлдирайди. Тўғриси тортинчоқ бўлмаган одамлар бу таъсирларга юмшоқ ноқулайлик сифатида қарайдилар, тортинчоқ одамлар эса, ўзларининг физик ҳис-туйғуларига кўпроқ эътибор беришга мойилдирлар.
3. Ички туйғулар ва интеллектуал функцияларнинг жароҳатланиши: Тортинчоқ одамнинг ички туйғуларидан уялиш ва ноқулайликни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Тортинчоқ инсонларнинг кўпчилиги уяладиган вазиятлардан қочишга ўрганадилар, шу тариқа улар ўз камчиликларига боғланиб қолган ҳолда, борган сари ўзларини бошқалардан ажратадилар. Тортинчоқ инсоннинг энг диққатга сазовор хусусияти - ўзини ноқулай ҳис қилиши. Ноқулайлик - бу ўзининг ички ҳолатидан қайғуриш оқибатидаги ташқи кўринишдир. Ноқулайлик ҳисси жамоа орасида ва ўзи ёлғиз қолган пайтда ҳам намоён бўлиши мумкин. Баъзида ноқулайлик ва ҳижолат чекишининг ўзи ҳам тортинчоқликни келтириб чиқаради. Улар бундай ҳолатларни фақат салбий томонларини ўйлаб, узоқ вақт сиқилиб юришади.
Тортинчоқликнинг яна бир салбий томони шундаки, бу ҳиссиётни бошдан кечираётган инсон, шу даражада ўзи билан банд бўлиб қоладики, атрофдаги бўлаётган нарсаларга эътиборини камайтиради. Бу ҳиссиёт ички ва ташқи кўринишга эгадир: