Tortkol-Ellikqala shevasida. YusupovaG

U M U M I Y  X U L O S A L A R 

To‘rtko‘l-Ellikqal’a  shevasi  vakillarining  asosiy  aholisi  o‘zbeklardan  tarkib 

topgan.  Ular  o‘zbeklarning  xo‘jajabr,  o‘n  olti,  kөkkөz,  sarang  kabi  urug‘larga 

mansub.  Oqboshli  nomli  Dehqon  fermer  xo‘jaligi  (DFX)da  tabaqchi,  maqsim, 

tuyachi,  do‘sanboy,  tojik  kabi  urug‘  vakillari  yashab  keladi.  Shuningdek, 

Yonboshqal’a nomli DFX hududida o‘zbek va qozoq xalqlari, Miskin, Sariqqamish, 

Obojon  Durdiev,  Turkmanko‘l,  Qozoqlik  (DFX)  da  turkman,  qoraqalpoq  va 

o‘zbeklar,  Qoraxonboy,  Sho‘raxon  (DFX)da  o‘zbek,  qoraqalpoq,  qozoq  xalqlari 

vakillari aralash yashaydilar.  

O‘zbek tili To‘rtko‘l-Ellikqal’a shevasi aholisining nutqi o‘zbek tilining o‘g‘uz 

lahjasiga  mansub  bo‘lib,  shevada  ishlatiladigan  so‘zlarning  deyarlik  ko‘p  qismi  

qarindosh  tillar,  ya’ni  qoraqalpoq,  qozoq  va  turkman  tillari  bilan  mushtarak 

so‘zlardir.  Chunki  sheva  vakillari  o‘z  kundalik  hayotida  qoraqalpoq,  qozoq, 

turkmanlar bilan bir necha asrlardan beri birga yashab keladilar  

Umumturkiy leksik qatlamni tashkil etgan so‘zlarning ba’zilari o‘zbek adabiy 

tilidan ham ma’no, ham shakl nuqtai nazardan farq qilishi mumkin. Ayrim so‘z va 

terminlar esa To‘rtko‘l-Ellikqal’a shevasidagina keng ishlatiladi. 

So‘z  o‘zlashtirish  bir  tildan  ikkinchi  tilga  so‘z  qabul  qilish  yo‘li  bilan  sodir 

bo‘ladi.  Bunday  so‘zlar  bir  tomondan  ma’lum  tilning  so‘zlashuv  tilidan  olinsa, 

ikkinchi tomondan bevosita shu tilning o‘zidan to‘g‘ridan - to‘g‘ri o‘zlashtiriladi. 

Chetdan  o‘zlashtirilgan  so‘zlar  barcha  xalq  tili  yoki  shevalarida  bir  xil 

bo‘lavermaydi.  Biror  shahar  yoki  qishloqda  xalq  xo‘jaligining  qaysi  bir  sohasi 

tormoq  otgan  bo‘lsa,  o‘sha  sohada  chetdan  o‘zlashtirilgan  so‘zlar  salmoqli  o‘rin 

tutadi.  

Ayniqsa,  Mustaqillik  sharofati  bilan  Mustaqil  davlatlar  hamkorligi  xalqlari 

tillaridan,  shuningdek,  evropa,  Osiyo  tillaridan  ko‘plab  so‘z  va  atamalar  kirib 

shevalar  leksikasini  boyitdi.  Bozor  iqtisodiyoti  savdo-sotiq,  qishloq  xo‘jaligi, 

madaniyat, ma’naviyat, ta’lim, ishlab chiqarishning barcha sohalariga, meditsinaga 

oid so‘zlar hisobiga boyib bormoqda. 

---

 

50 

O‘zbek  xalqining  tojik  xalqi  bilan  aloqasi  qadimdan  asrlar  bo‘yi  davom  etib 

keldi. Bunga bir necha tarixiy asoslar va sabablar bor: 

1.  Arablar  istilosigacha  bo‘lgan  qadimgi  tojik  tili  yoki  so‘g‘diy  tiliga  yaqin 

bo‘lgan til bilan munosabat davri. 

2. Arablar istilosidan keyingi tojik va o‘zbek tillari munosabati davri. 

Bu  ikki  xalqning  turmush  sharoiti  bir  xil  va  ular  umumiy  territoriyaga  ega 

bo‘lganligi  sababli  hayotning  turli  sohalarida  hamkorlik  qilib  keladilar.  Bu 

hamkorlik  tojik  va  o‘zbek  xalqlarining  tillarida  fonetika,  lug‘at  tarkibi  va 

grammatik qurilishida  o‘z  aksini topdi.

 

Masalab,  chөpkəri  termini  fors-tojik tilida 

cho‘b  va  kor  morfemalarining  birikuvidan  tuzilgan  bo‘lib,  cho‘b-yog‘och,  kor-

hunar, kasb ma’nolarini anglatadi. 

Demak,  cho‘bkori  –sinchli  imorat  quruvchi  usta,  cho‘bkori  –  yog‘ochdan 

qilingan imorat demakdir. (FZT.1. 551, II.561) 

Binokorlikdagi  ruscha  o‘zlashmalar,  terminlar  mavzu  jihatdan  g‘oyatda  rang-

barangdir.  

Binokorlik  terminlarining  leksik-  semantik  xususiyatlari  yuzasidan  xulosa 

sifatidagi qaydlar: 

1. Xalqning jonli so‘zlashuv tilida mavjud bo‘lib, lug‘atlarda qayd qilinmagan