Тошкент-2021 3 Январь 2021 10-қисм Тошкент январь 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Январь 2021 10-қисм
Тошкент
- Турли синф (мактаб) жиҳозлари, мебелларига бефарқ қараш, бир гап билан айтганда 
синфдаги соғлом муҳитга соя солиш, билиб туриб, яъни атайин ўзига ёқмаган синфдошига 
зўравонлик қилишга қаратилган хулқ-атвордир.
Соҳа олимларининг кўрсатишича буллинг дунё педагогикаси ва психологияс фанининг 
муаммоси ҳисобланади. Шунга мувофиқ бу муаммо атрофлича ўрганилиб, сўнгги нуқта 
қўйиш чора-тадбаирлари ишлаб чиқилмаган. Буллинг муаммосини ўрганишга қаратилган 
алоҳида интернет сайтлари (www. Bully. Org, www.bulling.com ва бошқалар) бежизга ташкил 
этилмаган. 
Маълумки турли мамлакатларнинг таълим тизими ўзининг тили, дини, тараққиёт 
босқичи, миллий урф-одатлари, тарбияси ва турмуш тарзидан келиб чиқиб, бир-биридан 
фарқли томонларга эга. Бироқ соҳа мутахасисларининг олиб борган тадқиқотлари ўлароқ 
буллинг қурбонлари миқдори 15-20 фоизни кўрсатмоқда [2,161б]. 
Юқорида буллингга мойилликнинг ўнта хусусияти санб ўтилди. Бир қарашда бу хусу-
сиятлар оддий, бирданига олдини олса бўладигандек кўриниши ҳам мумкин. Аммо ҳар 
бир ҳусусият йўқ жойдан пайдо бўлган эмас. Боланинг тажанг, ўзбошимча ва махмадона 
бўлиши кўпроқ носоғлом оила муҳитида қарор топади. Ота-она бир-бири билан келиш-
маса, тарбияга талаб ҳар хил бўлса, болани ортиқча эркалатиб, сўнг қаттиқ интизомий 
талаблар қўйилса, орқасидан ҳаял ўтмай болага раҳм қилиб, моддий раҳбатлантирилса 
(пул берилса, совға қилишса,калорияли овқатлар билант сийлашса, машинада парк, хиё-
бонларга айлантириб келишса ва ҳоказо), аммо боланинг арзимаган камчилиги учун яна 
баланд овозда бақириб, дўқ-пўписа қилишса ёки бирданига калтакланса, “сен яхшиликни 
билмайсан, аҳмоқсан,тентаксан” дейилса, бу жараён кундалик оилавий режимга айланиб 
борса, юқоридаги хусусиятлар илдиз отиб, боланинг характерига сингиб боради. Болада 
аста-секин қайта тарбияга муҳтожлик сезилади.
Ота-онани ёки мактабда ўқитувчи-тарбиячини болага буйруқ оҳангида муомала 
қилишлар, ўз қарори ва ҳукмини мажбурлаб ўтказишга интилиш, яъни авторитар ёндашув, 
жисмонан кучлилар овозини енгиб чиқишидан вужудга келадиган дисбаланс, буллингга 
мойилликни янада кучайтиради. Мойилликэса агрессив хулқ-атворга шароит яратади, мо-
тив вазифасини бажаради. Бола тошбағирлиги туфайли олдинига синф (мактаб) жиҳозлари, 
мебелларигабефарқ қараган бўлса, уларга зиён етказиш, уларни бузиш, парталрга ҳар хил 
ёзувлар ёзиб қолдириш билан ўзини кўрсатади. 
Ҳар қандай шароитда буллинг мойилликни ўзига одат қилиб олишдан бошланади. 
Ўқиётган синфида, яъни тенгдошлари орасида кескин қаршиликларга учрамайди. Хамир-
дан қил суғургандай, ими-жимида, силлиққина ўз фаолиятларини давом эттираверишади. 
Айни пайтда булли ўзининг жисмоний кучга ҳам ишонади. Синфдошлари буллинг юқори 
синфда акаси ёки опаси борлигини, мактабда қариндоши ўқитувчи бўлибишлашини би-
лишса, булли улардан ёрдам олмасада, бу барибир буллинг жараёни учун бир имкони-
ят ҳисобланади. Болалар бир-бирларига “сен ҳам юқори синфда аканг бўлса сени ҳам 
қариндошинг ўқитувчи бўлса, сен ҳам ҳовлиқасанда,” –деб тасалли беришлари мумкин. 
Бундан ташқари, амалдор, ўзига оиланинг болаларидан чиққан булли синфдошининг 
ташқи кўриниши, кийими ўзини тутиши, гапи муомаласи, билими, спортгақобилиятига 
қараб ҳам муносабатга киришади. Синфдошининг телефони қимматли бўлса, ахборот во-
ситаларига қараб ҳам муомалалари ўзгаради. 
Баъзан синфда майда ўғирликлар ҳам кузатилади. Кўпинча пул йўқолади, кам-
дан кам ҳолларда қўл телефони ҳам йўқолиши мумкин. Болалар бу иш билан кимлар 
шуғулланишини тахминан билишсада синфда бир-бирларини сотишмайди. Айниқса, бул-
линг жараёни иштирокчилари ўзларини катталардек тутишад\и.овоз ҳатти-ҳаракат, юз 
ифодасинингжиддийлиги, қўл гавда ҳаракати ва шунга мутаносиб равишда қадам олиш 
кабилар жараёнга хос реакцияни ифодалайди. Қўлидаги телефони, қимматли спорт кий-
имлари, чўнтагидаги пули, қимматли таомлар истеъмол қилиши буллингга алоҳида роҳат 
бағишлайди.
энди ўқитувчи, синф раҳбари ёки амалиётчи психолог шундай ҳолатга, яъни буллинг 
фаолиятига дуч келиб қолди дейлик , бунда қандай муомала, муносабат бўлиши керак? Бу 
ўринда тарбия технологияси нуқтаиназаридан ёндашилиб, буллига ҳеч нарса бўлмагандек 
ёки “шундай бўлиши лозим” маъносида ёндашмоқ керак. Чунки ахлоқ-инсонлар орасида-
ги муносабатларни тартибга солувчи муҳим мезон. Шундай экан, ўз навбатида булли, яъни 

---

78