Toshkent-2023 18-variant savollar

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

ORALIQ NAZORAT ISHI
FAN: "MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT"

Bajardi: I-80-2 guruh talabasi Ravshanov O.O.

Qabul qildi : Ergashev.E.I.
TOSHKENT-2023

18-variant
SAVOLLAR:

1. 
   Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari qanday?
   
2. 
   O’zbekistonda ishsizlik darajasiga tasir qiluvchi omillar xaqida ma’lumot bering.
   
3. 
   Yalpi talabning bahodan boshqa omillariga izoh bering.
   

JAVOBLAR
Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari quyidagilardan iborat:
1) Ishlab chiqarish hajmi kamayib bormoqda, chunki tebranishlar va narxlarning ko'tarilishi ishlab chiqarishni rivojlantirish istiqbollarini noaniq qiladi;
2) Kapitalning ishlab chiqarishdan savdo va vositachilik operatsiyalariga oqimi mavjud bo'lib, kapital aylanmasi tezroq va ko'proq foyda keltiradi, shuningdek soliqqa tortishdan qochish osonroq;
3) Narxlarning keskin va notekis o'zgarishi natijasida chayqovchilik kengaymoqda;
4) Kredit munosabatlari cheklangan, chunki hech kim qarzga ishonmaydi;
5) Davlatning moliyaviy resurslari eskiradi. Inflyatsiyaning asosiy salbiy ijtimoiy oqibati, agar daromad indekslanmagan bo'lsa va narxlar indeksini hisobga olmasdan kreditlar berilsa, boylik va daromadlarning qayta taqsimlanishi hisoblanadi. YaIM va shaxsiy daromadlarni qayta taqsimlash turli yo'nalishlarda amalga oshiriladi:
- Narxlarning notekis o'sishi tufayli ishlab chiqarishning turli sohalari, iqtisodiyot tarmoqlari, mamlakat hududlari o'rtasida;
- Aholi bilan ortiqcha pul massasidan foydalanadigan davlat o'rtasida qo'shimcha daromad (inflyatsiya solig'i mavjud);
- Aholi qatlamlari va tabaqalari o'rtasida. Narxlarning tengsiz o'sishi ijtimoiy tabaqalanishga olib keladi, mulkiy tengsizlik kuchayadi, bu esa jamg'arma va joriy iste'molga salbiy ta'sir qiladi. Inflyatsiya, ayniqsa, doimiy daromadga ega bo'lgan shaxslar (pensionerlar, qaramog'idagilar, davlat xizmatchilari) uchun xavflidir;
- Qarzdorlar va kreditorlar o'rtasida. Qarzdorlar naqd kreditning qadrsizlanishidan foyda ko'radilar.
Inflyatsiya, ayniqsa giperinflyatsiya, iqtisodiy va ijtimoiy qarama-qarshiliklar, davlatdan inflyatsiyani bartaraf etish va barqarorlashtirish choralarini ko'rishni talab qiladi. Inflyatsiyani engib o'tish - normal holat uchun zaruriy shart iqtisodiy rivojlanish pul va moliyaviy tizimlarning samarali ishlashi. Ammo inflyatsiyani pasaytirishni o'z-o'zidan maqsad, ishlab chiqarishni avtomatik ravishda oshirish usuli sifatida ko'rib bo'lmaydi. Inflyatsiyani pasaytirish va ishlab chiqarishni ko'paytirish jarayonlari bir vaqtning o'zida davom etishi kerak, chunki ular bir-birini shart qiladi. Bu ayniqsa, Rossiya sharoitlari uchun to'g'ri keladi. Rossiyada inflyatsiyaning uzoq davom etishi muvaffaqiyatsiz umumiy iqtisodiy siyosatning natijasidir, ammo keskin cheklov bo'lsa-da, ishlab chiqarish o'sishini ta'minlamadi. Pul massasi va inflyatsiyani pasaytiradigan vaqtinchalik ta'sir ko'rsatdi.
Ishsizlik sababi har xil boʻlganidek uning shakllari ham turlicha. Ishsizlikning asosiy shakllari: Friksion ishsizlik - turli sabablarga koʻra (yangi yashash joyiga oʻtish, kasbni oʻzgartirish, bola boqish, yangi ish tanlash) vaqt-vaqti bilan ishsiz qolish. Bu ixtiyoriy ishsizlik hisoblanadi. Tarkibiy ishsizlik - ishlab chiqarish tuzilmasi oʻzgartirilgan sharoitda eski tarmoqlarda ishlab kelgan kishilarning yangi tarmoqlarga kerak kasbni hali oʻzlashtirmagan kezlarida yuz beradi. Siklli ishsizlik - iqtisodiy tangliklar bilan bogʻliq boʻlib, ishlab chiqarishning pasayib ketishi natijasida yuzaga keladigan ishsizlik. Bu majburan ishsiz qolishdir. Mavsumiy ishsizlik - mavsumiy ishda band boʻlganlarning mavsum tugagach, ishsiz qolishi. Yashirin ishsizlik - rasman ish bilan band boʻlganlarning faqat qisman ishlashi. Unga qisqartirilgan ish kuni yoki ish haftasiga oʻtganlar, ish yoʻqligidan haq berilmaydigan taʼtilga chiqqanlar kiradi.
Ishsizlar safiga odatda, nafaqat turli sabablarga koʻra ishdan boʻshatilganlar, balki oʻz ixtiyoriga koʻra ishdan ketganlar va yangi ish topishga harakat qilayotgan shaxslar ham kiritilishini qayd etish lozim. Ishsizlik tarkibi uning sabablariga kura ish kuchining 4 asosiy toifasini oʻz ichiga oladi: ishdan boʻshatilishi natijasida ish joyini yoʻqotganlar; ishdan ixtiyoriy ravishda boʻshaganlar; tanaffusdan soʻng ish qidirayotganlar; birinchi bora ish qidirayotganlar. Bu toifalarning oʻzaro nisbatlari iqtisodiy rivojlanish bosqichlariga bogʻliq.
Mamlakat miqyosida 3-5% darajasidagi ishsizlik iqtisodiyot uchun normal holat (ishsizlikning tabiiy chegarasi) hisoblanadi. Ishsizlik darajasini pasaytirish uchun aholi bandligini taʼminlash davlat dasturlari ishlab chiqiladi, korxonalar qurilib, yangi ish oʻrinlari tashkil etiladi, xodimlarni yangi kasblarga oʻqitish, qayta tayyorlash ishlari amalga oshiriladi, bandlikka yordam jamgʻarmasi tashkil qilinadi.
Baholar darajasi va yalpi talab o’rtasidagi teskari bog’liqlikni, shuningdek quyidagi baho omillari bilan izohlanadi:
1. Foiz stavkasi samarasi;
2. Boylik samarasi yoki real kassa qoldiqlari samarasi;
3. Import xaridlar samarasi.
Foiz stavkasi samarasi shuni bildiradiki, yalpi talabning egri chiziq bo’yicha surilishi narxlar darajasi o’zgarishining foiz stavkasiga bo’lgan ta’siriga bog’liq. Pul taklifi hajmi o’zgarmagan holatda talabning oshishi foiz stavkasini ko’rsatilishiga olib keladi. Foiz stavkalari yuqori bo’lgan sharoitda ishbilarmonlarning investitsiya tovarlariga bo’lgan talabi pasayadi. Investitsiya harajatlari yalpi talabning bir qismi bo’lganligi tufayli bu yalpi talab hajmining pasayishiga olib keladi.
P↑ → MD↑ (MS const) → R↑ → I↓ → AD↓
Boylik samarasi yoki real kassa qoldiqlari samarasi shuni bildiradiki, narxlar darajasining oshishi, jamg’arilgan moliyaviy aktivlari (omonatlar, obligatsiyalar) real xarid qobiliyatini pasaytirib yuboradi. Bunday sharoitda aholi moliyaviy aktivlarning real qiymatini tiklash uchun joriy daromadidan iste’mol xarajatlar miqdorini qisqartiradi. Masalan, muayyan shaxs aktivida 10 mln. so’m bo’lsa, undan hech ikkilanmasdan birorta avtomashina sotib olishi, agarda inflatsiya ta’sirida mashina narxi 12 mln. so’mga ko’tarilsa, u mashina sotib ololmasligi mumkin va yana 2 mln. so’m to’plash uchun joriy davrda olgan ixtiyoridagi daromadidan ko’proq qismini jamg’aradi. Iste’mol xarajati yalpi talabning bir qismi bo’lganligi tufayli uning kamayishi ADning pasayishiga olib keladi.
Moliyaviy P↑ → aktivlarning ↓ → C↓ (S↑ ) → AD↓ real qiymati
Import xaridlar samarasi shuni bildiradiki, biror mamlakatda tovar va xizmatlarning ichki narxlari tashqi narxlarga nisbatan oshib borsa, shu mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga talab kamayadi va o’z navbatida shu mamlakatda import mahsulotlarga bo’lgan talab oshadi. Aksincha, ichki narxlarning pasayishi importning kamayishiga va eksportning oshishiga yoki YaIMga talab oshishiga olib keladi. Bu esa sof eksport hajmi orqali yalpi talab hajmiga ta’sir ko’rsatadi.
P↑→ X↓ (M↑)→Xn↓ →AD↓
Yuqorida ko’rib o’tilgan omillar yalpi talabning baho omillari deb ataladi. Bundan tashqari yalpi talabning bahoga bog’liq bo’lmagan omillari ham mavjud. Bu omillardagi o’zgarishlar yalpi talabning miqdorida o’z aksini topadi va uning egri chizig’ini chapga yoki o’ngga siljitadi. Yalpi talabning bahoga bog’liq bo’lmagan omillariga quyidagilarni kiritamiz:
1. Iste’mol xarajatlaridagi o’zgarishlar:
a) iste’molchilarning real moddiy aktivlari miqdorining o’zgarishi;
b) iste’molchilar kutishi;
v) iste’molchilarning qarzlari miqdorining o’zgarishi;
g) iste’molchilar daromadlaridan olinadigan soliqlar miqdorining o’zgarishi.
2. Investitsiya xarajatlaridagi o’zgarishlar:
a) foiz stavkasidagi o’zgarishlar;
b) investitsiyalardan kutilayotgan foyda normasining o’zgarishi;
v) korxonalardan olinadigan soliqlar miqdorining o’zgarishi;
g) yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga jalb qilinishi;
d) zahiradagi quvvatlar o’zgarishi.
3. Davlat xarajatlarining o’zgarishi. Masalan, harbiy xarajatlar va yangi kasalxona va boshqa muassasalar qurishga qaror qilinganda.
4. Sof eksport hajmidagi o’zgarishlar.
a) boshqa mamlakatlar milliy daromadlarining o’zgarishi.
b) valuta kurslaridagi o’zgarishlar.