Toshkent arxitektura qurilish inatituti muxandislik qurilish infrastrukturasi fakulteti “Geodeziya va kadastr” kafedrasi


Download 1.55 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/5
Sana15.05.2020
Hajmi1.55 Mb.
#106556
1   2   3   4   5
Bog'liq
yer tuzish ishlarini bajarishda elektron taxeometrlardan foydalanish uslubiyati.(1)


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-BОB. YER KADASTRI UCHUN GEОDEZIK ISHLАR  

2.1.  Уer kadastri haqida umumiy tushuncha 

Ma’lum  bir  davlat,  viloyat,  tuman  yoki  hududda  yer  resurslari  bo’yicha 

muntazam ravishda o’tkaziladigan kuzatishlar natijasida yig’ilgan ma’lumotlarning 

jamlanmasi kadastr deyiladi. 

Kadastr yer, suv, qazilma boylik, yaylov, o’rmon va boshqalar bo’yicha ham 

tuzilishi mumkin.  



Davlat yer kadastri quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi:  

-  yerning kimga qarashli ekanligi;  

-  uning miqdor va sifat xususiyatlari;  

-  tuproq bonitirovkasi; yerning iqtisodiy baholanish natijalari.  

Yer  kadastri  mamlakat    bo’yicha  yagona  tizimga  ega  bo’lib,  unda  yerning 

aniq  maydoni  va  sifati,  xo’jalik  va  huquqiy  holati  to’g’risida  to’liq  ma’lumot 

bo’ladi. Yer kadastri asosini tuproq bonitirovka tashkil qiladi. 



Yer kadastri - yagona davlat kadastrlari tizimining  asosiy tarkibiy qismi, yer 

resursining  tabiy, xo’jalik, huquqiy rejimi, toifalari, sifat xususiyatlari va qimmati, 

yer  uchastkalari  o’rni,  o’lchamlari,  chegarasi  va  maydoni,  ularning  yer  egalari, 

yerdan  foydalanuvchilar,  ijarachilar  va  mulkdorlar  o’rtasidagi    taqsimoti 

to’g’risidagi ma’lumotlar hamda hujjatlar majmui. 

Yer kadastrini yuritish jarayoni quyidagilarni o’z ichiga oladi: 

-  topografiya – geodeziya; 

-  yerlarni miqdor va sifat jihatdan hisobga olish va baholash; 

-  yuridik  va  jismoniy  shaxslarning  yer  uchastkalariga  bo’lgan  huquqlarini 

davlat ro’yxatiga olish;  



-  yerlarni taqsimlash.  

 

 



 

2.2.  Kadastrdagi geodezik ishlar tarkibi   

Yer  tuzish    ishlarida  kadastr  syomkasini    bajarish  maqsadida  o’byekt 

chegaralarini  maxkamlash  va  uning  koordinatalarini,  burchaklarini,  yer  uchastka 

maydonini,  chegaralarini aniqlashda  geodezik ishlar bajariladi.  

Umumdavlat,  shuningdek  maxalliy  koordinatalar  sistemasi  sharoitida 

geodezik  ishlar  bajariladi.  Buning  uchun    maxalliy  va  umumdavlattizimi 

koordinatalar sistemasi sharoiti bilan ishonch aloqasi ta’minlangan bo’lishi lozim. 

Kadastr syomkasi - xuquqiy kompleks ishlari yig’indisi bo’lmish, yer maydonining 

xo’jalik  va  iqdisodiy  xolatini  aniqlovchi  tushunchadir  .  Ular  yer  maydonining 

o’rnini va chegaralarini,  maydonini aniqlash va yer maydonining planini tuzishni 

ta’minlaydi.  

Yer maydonining o’rnini aniqlash ishlari ikki turga bo’linadi: 

1.  Yer  maydonining  ichki  chegara  nuqtalarini  o’rkazish,  agarda  joyida 

aniqlanmagan bo’lsa  

2.  Uchastka chegaralarini aniqlovchi  belgilarni  joyda bog’lash.  

Yer  kadastrining  asosiy  belgilangan  birligi    bu  yer  uchastkasidir.  Yer 

kadastriga  bog’lik  bo’lgan  xar  xil  aniqliklarni  belgilash  mumkin.  Yer  tuzishda 

bunday turdagi uchastkalarning chegaralari tiklanishi  shart.  

Geodezik  ishlar  kadastrda    eng  ahamiyatli  o’rin  egallaydi.  Uning  tarkibi 

kadastrning belgilovchi va avtomatizatsiya darajasiga bog’lik.  

Ko’pincha ishlar quyidagicha sxemalar bo’yicha olib boriladi: 



1.  Tayyorgarlik ishlari. 

Tayyorgarlik  ishlari  jarayonida  quyidagi  ma’lumatlar  yig’iladi  va  tahlil 

qilinadi: 

-  yer tuzish loyihasi

-  yer maydonini surish hаqidаgi  ma’muriy tashkilot qarori; 

-  yer maydonini ijoraga olish va sotish-sotib olish shartnomasi; 

-  yer maydonini  rasmiylashtirish jurnalidan nusxa; 


 

-  yer maydonining topografik plani va chegara chizmasi

-  davlat punktlari koordinatasi yoki maxalliy geodezik tarmoqlar  sxema va 

ro’yxati;  



-  yerdan foydalanish haqidagi ma’lumot. 

2.  Dala geodezik tayanch tarmoqlar punktlarni tekshirish. 

-  Geodezik ishlarni olib borishda qulay texnologiyani tanlash va punktlarni 

mustaxkamligini tekshirish  uchun uni bajaradilar .  



3.   Texnik loyihani tuzish. 

Punktlarni  mustaxkamligini  tekshirish  uchun  va  geodezik  ishlarni  olib 

borishda  qulay  texnologiyani  tanlash  va  smeta  xarajatlari,  grafik  materiallari, 

yozma  tushuntirishlarni  o’z  ichiga  oluvchi    texnik  loyihani  tuzishda      geodezik 

ishlar bajariladi. 

4.  Kadastr syomkalari. 

Topografik  va  unga  bog’lik  holda    o’sha  masshtabda,    o’sha  usullar  bilan  va 

o’sha aniqlikda tayinlangan kadastrni  ishlab chiqaradilar. Baza hisobiga ko’ra 1 : 

500,  juda  keng  ishlatiladigan  1  :  2000,  1  :  10000  va  maydaroq  masshtablar 

ishlatiladi. 

        Kadastr  xaritalarda  va  planlarda  qo’shimcha  yer  maydoni  chegaralari 

tasvirlanadi,  qishloq  xo’jalik  va  boshqa  yer  maydonlari,  kadasrt    raqami  va  yer 

maydonlarining nomi eksplikatsiya  qilinadi  (yerdan foydalanish toifalarini tavsifi 

va  boshqa  kadastr    ma’lumotlari).    Kadastr  xaritalar  va  planlar  joining    re’lefi 

haqidagi ma’lumotga ega bo’lmasligi mumkin.  



 5.  Yer maydonlarini chegaralarini  joyda o’rnatish va kelishish. 

 

Biror xususiyatga ega bo’lgan nuqtalar

  

 punktlardan koordinatalar  bo’yicha   



yer maydonlari chegaralarini  joyiga  o’tkazish va maxsus belgi  bilan mahkamlash 

geodezik asos hisoblanadi. Agarda, qachon,  qanaqadur ravishda chegaralar avval 

biriktirilgan bo’lsa, biriktirilgan nyqtalarni koordinatalari aniqlanadi. 


 

Chegaralarni   o’rnatish kelishuvi   davlat   hokimiyatining vakili  ishtirokida,  

joy egalari yoki yer maydonidan foydalanuvchilar tomonidan ishlab chiqariladi .   

6. Yer maydonlarini aniqlash. 

Yer  maydonlari  asosan  analitik  usulda  belgilangan  koordinatalar  bo’yicha 

hisoblabadi. Kartografik materiallardan foydalangan holda. 

7. Yer maydoni chegaralarining  chizmasini  tuzish 

Chegaralarni  joyda  o’rnatish  va  kelishish  natijasida  chegaralar    chizmasi 

kadastr planining masshtabi asosida tuziladi.   

8. Kadastr ishlarini natijalarini rasmiylashtirish va nazorat qilish. 

Kadastr  ishlari  natijalari

 

dala  nazoratida,  syomka  jarayoni  davomida 



bajariladi, albatta unda

 

kelishmovchiliklar va xatolar vujudga keladi. 



Undan tashqari, texnikaviy  topshiriqlar talabiga  rioya etishni nazorat qilish 

va  topografik  -  geodezik  ishlarni  bajarishda  tegishli  yo’riqnomalar  ishlab 

chiqariladi.     

Olingan ishlar natijasiga ko’ra, shuningdek ma’lumotlar,  maxsus reestrlarga 

o’tkaziladi va kadastr xaritalarida va planlarda tasvirlanadi.  

9. Kadastrni boshqarish ma’lunotlar bazasi.  

         Katta  inshootlarni  boshqarish  va  tizimlashtirish  uchun  yozma  va  grafik 

ma’lumotlar yaratiladi va ma’lumotlar to’plami olib boriladi. Uni borligi na faqat 

ma’lumotlarni saqlash,  uni tezkot iste’molchiga berishdan iborat. 

Yerdan  foydalanishni  rejalasitirishda,  undan  tashqari  yerni  narxini  va 

holatini  baholashda,  vujudga  keladigan  tortishuvlarni  yechishda    geodeziya 

bo’yicha mutaxassis (geodezist) qatnashadi. 

2.3.Yer uchastkalaru maydonini aniqlash va uslubiyatlari 

Geodezik ishlarni eng muhim turlarini biri,

 

 yer kadastri maqsadi uchun yer 



uchastkalari maydonini aniqlash hisoblanadi. Xo’jalik ahaniyatiga bog’lik bo’lgan 

yer  maydonlarini,  topografik  rejalashtirish  materiallarini,  joyni  topografik 

sharoitini aniqlashda quyidagi usullar talab qilinadi:  


 

Analitik usul – joida chiziqlarni  va  burchaklarni o’lchash natijalariga ko’ra 

ularni vazifalari (koordinata shakli) bo’yicha maydon hisoblab chiqariladi.    



Grafik usul - plandagi koordinata yoki chiziqlarni o’zgarisi natijalariga ko’ra 

maydon hisoblab chiqariladi; 



Mexanik usul – plan bo’yicha maxsus asboblar (planimetr) yoki moslomalar 

(paletka) yordamida maydon aniqlanadi.  

Raqamli  model  elektron  mashina  maxsus  pragrammada  joini  maydonini 

aniqlaydi.  

 Analitik  usul  yordamida  maydonni  aniqlashda  geometrig  formula, 

trigonometrig va analitik geometriya  qo’llaniladi.  Uncha katta bo’lmagan (hovli, 

ekinzorlar,  og’darilgan  maydon)  yerlar  maydonini  aniqlashda,    ular  oddiy 

geometrig  figuralar  uchburchaklar,  to’gri  burchaklar,  trapetsiyalarga  bo’linadi.  



Grafik usulda yer maydonini aniqlash joyda  oddiy geometric figura hosil bo’ladi.  

Hammasidan  ko’ra  bo’zilgan  yerlar  uchun  mexanik  usulni  qo’llash  naqsadga 

muvofiqdir.  To’gri  chiziqli  va  egri  chiziqli  paletka  bilan  maydonni  aniqlash 

mymkin.   

Maydonni aniqlashda  grafik  va mexanik usullarni qo’llashda (planimetr va 

paletka yordamida) deformatsiya holatini hisobga olish zarur. 

  

Yer  uchastkasi  maydonini  aniqlashda    unga  qo’yiladigan  talablar  aniqligi 



kopgina  omillarga    bog’lik  :  xo’jalik  faoliyati,  hudud    holati,  ekologik  sharoit, 

ko’chmas mulkni baholash.

 

Shu barcha va boshqa omillar yerni normativ baholashda  ta’sir qiladi, ya’ni 



yer  uchastkalarni  maydonini  aniqlash  uchun  talab  qilinadigan  aniqlik  asosan 

boshlang’ich hisoblanadi.  

Yer  maydonini  aniqlashda  talab  qilinadigan  aniqlikga  yetishish    uchun 

to’g’ri  usulni  tanlash  zarur.  Analitik  usul  yordamida  maydonni  aniqlashda    eng 

yuqori  aniqlikga  ega  bo’lish  mumkin.  Bu  usulda  yer  maydonini  aniqlash  joyda 

o’zgarishlar natijalariga ko’ra aniqlanadi.  

 

 


 

2.4.  Kadastrda geoaxborot tizimlari 

Geoaxborot  tizimi  -  zamonaviy  yuqori  darajali  komp’yuterlarning  paydo 

bulishi,  ishlab  chiqarish  imkoniyatinin  qayta  ishlash,  katta  miqdordagi 

ma’lumotlarni  berish  va  saqlash,  xo’jalik  va  boshqormaga  oid  inson  faoliyati 

ychyn yangi yo’llanmadir.   

―Geoaxborot  tizimlar‖  ning  (GAT)  boshlang’ich  tushunchasi  ―Geografik 

axborotga oid  tizimlar‖  deb tushunilgan.  

Hozirgi  paytda  ―Geo‖  qo’shimchasi  bor  so’zda  yer  bilan  bog’lik  bo’lgan 

ma’lumotlarni va yer bilan shug’ullanuvchi inson faoliyati nazarda tutiladi.  

Shunday  qilib,    geoaxborot  tizimi  ko’pincha  komp’yuterda  saqlanadigan 

xududiy,      tabiat  va  jamiyatni    o’zaro  ta’siri  haqidagi    bilimlar  to’g’risida 

ma’lunotlarni  yig’ish,  saqlash,  ta’minlash,  odamlar    atrofidagi    bo’ladigan 

voqealari ko’rsata oluvchi tizimdir.  

Bu ma’lumotlarga geofrafiya, informatika, geodeziy,  kartografiya, yer bilan 

bog’lik ma’lumotlar, boshqarish, xuquq, ekologiya va boshqa fanlar kiradi.  



Geoaxborot tizimlari quyidagicha bo’linadi: 

 Umummahalliy va xududiy;  



maqsadiga  ko’ra:    iхtisоslаshtirilgаn,  axborotnomalar,  rejalashtirish 

uchun ehtiyojlar, bоshqаrish va boshqalar;

   


-  mavzu  bo’yicha:    suv  manba’larni,  yerlardan  foydalanish, o’rmonzorlar, 

turizmlar  va  boshqalar.  Ayniqsa,  tizimlar  rivojlanishi  kadastrga 

mo’ljallangan.  

Geoaxborot  tizimlari  (GAT)  uchun  ma’lumotlar  manba’lari  geografik  va 

topografik kartalar, rejalar aerokosmik materiallar, me’yorga muvofiq va huquqiy 

hujjatlar hisoblanadilar.  



 

Zamonaviy    geoaxborot  tizimlari  (GAT),    raqamli  va  maxsus  dastur  bilan  

ta’minlangan, yaratilgan bo’lib,  nomlanadigan ma'lumotlar va ma'lumotlar hajmini 

o’z ichiga oladi.  



Raqamli kartaga tegishli ma'lumot ikki variantdan   iborat:  

-  ob’ekt joylashgan yerni aniqlash; 

-  ob’ekt xossalarini aniqlash. 

Kompyuterda  karta  va  planlarni  chisishda  to’g’ri  burchakli  koordinatalar 

sistemasi foydalaniladi.  

Har  bir  Y  va  X  koordinatalari    aniqlanadi.  Koordinatalar  sistemasi 

yordamida, nuqta, chisiq aniqlanib poligon hosil qilinishi mumkin.  

Bunda,  yer  yuzasi  tekisligini  tasvirlash  uchun  xar  xil    kartagrafik 

proeksiyalar,  masalan  Gauss-Kryuger  proeksiya  foydalaniladi.  Kartadagi  

ma’lumotlar,  kompyuterga raqamli yo’l bilan kiritiladi.  

Ob’ektni  xar  bir  o’ziga  xos  nuqtasi  raqamli    yo’l  bilan  yoki  skaner  yo’li 

bilan  elektron  skaner  orqali  kartaning  hammasida  raqamlashtirilib  bajarilgan 

bo’lishi lozim.   

Elektron  geodezik  asboblarda  ham    kompyuterning  ishga  tushirish 

ma’lumotlari    bazasi  bo’lishi  mumkin.  Ob’ekning    yozma    tavsilotnomalari  

kompyuterga  klaviatura orqali kiritiladi.   

Aero  va  kosmik  syomkalar  ma’lumotlari,  raqamli    ko’rinishda  yozilgan 

bo’lib, kompyuterga  kiritilgan bo’llshi mumkin. 

Mavjud  bo’lgan,  har  qanday  kadastr  ko’rinishining    (yerga  oid,  shaharsoz 

qurilishiga  oid,  suvli  va  x.q)  aniq  ma’lumotlarini  hammasi,  zarur  bo’lgan  tabiat 

haqidagi,  xo’jalik  va  huquqiy  vaziyatdagi  yerlar  va  kartografik  ma’lumotlar 

geoaxborot tizimi  hisoblanadi.   

Yerlarni narxlarini va sifatini , miqdorini baholash, yer egalari va yerlardan 

foydalanishni    ro’yxatga  olish  va  joriy  nazorat  qilish  uchun  kartografik 

ma’lumotlar xizmat qiladi 


 

Kadastr    s’omkalari  va  yerlarni  inventarizatsiya  qilish  natijasida  kadastrga 

oid ma’lumotlar asosi yaratiladi.  

Bu ishlar katta xududni (shahar, timan va x.q) va shunday katta yerlarni o’z 

ichiga qamrab olishi mumkin.  

Yagona  ma’lumotli    tizimga  katta  miqdordagi    ma’lumotlarni 

joylashtirishda,    kadastr  ma’lumotlari  elementar  qatlamlarga  bo’linadi,  ya’ni 

ularning  har  biri  mustaqil  ravishda  aniq vazifalarni yechish uchun  foydalaniladi 

Kadastrning    avtomatlashtirilgan    tizimi  uchun,  GAT  qo’llanilishi 

asoslangan, taqamli kadastr rejalar,  kartalar foydalaniladi. 

Bir-biri    bilan  bog’lik    bo’lgan,    kadastrli  xaritada  va    loyihada  taqdim 

etilgan  hamma  ob’ektlar,    kartalarni    yaratish  uchun  qabul  qilingan,  shuningdek,   

o’sha koordinata tizimida  ularning  holati aniqlangan.  

Berilgan  ob’ektlar  (yer  maydoni)  ma’lumotlar  mazmuni  bazasi  axborot 

tizimini tashkil etadi.  

Bu  ma’lumotlar bazasi  uchastkalarga bog’lik (kadastrli raqamlar) ob’ektlar 

aloqalari vа belgilari uchun foydalaniladi.  

Shunday  qilib,  raqamli  kadastrli  xarita,  metric  (grafikli)  va  semantic 

(yozuvli),    kadastrli    axborot    tizimining    kartografik  bo’limi  ma’lumotlarini 

taqdim etadilar.   

Yer maydonining  joylashgan o’rnini,  ularning chegaralarini va maydonini 

abiqlab,  u yer resurslarini boshqarish quroli bo’lib foydalaniladi.   

Shunday  qilib,  Davlat  yer  kadastri,    geoaxborot  tizimi  bo’lib,  ta’minlash 

bilan    birga    yig’ish,  saqlash  va  iste’molchilarga  yer  haqidagi    mа’lumotlarni 

berishi mumkin.  

 

 

 

 


 

1-2 BOB UCHUN XULOSA  

Yer  tuzish  ishlarini  ro’yxatga  olishda  va  xususan  yerlarga  oid  ma’lumotlarni 

to’plash, ajratishda  yer kadastri  muhim o’ringa ega.   

Yer  kadastri-  yer  egalariga,  yer  bilan  sho’g’ullanuvchilarga  va  yerlarni 

arendaga  oluvchilarga,  yer  toifasi,  xalq  xo’jaligi  yerlarini  baholash  va  sifati  

to’g’risida  tavsifnoma  berishda  huquqiy  tartibda  yerlar  to’g’risidagi  ma’lumotlar 

va hujjatlarni o’z ichiga oluvchi  davlat tizimidir.  

Yer tuzishda majmuali  ishlarini o’rnatish ,  yer maydonini chegaralarini joida 

mustaxkamlash,  uni    joylashgan  o’rnini  va  maydonini  aniqlash,  tiklash,  taqdim 

etiladi.  

Majmuali  qidiruv  ishlarini,    loyihalashtirishda,  qurilishda,    gidromeliorativ 

tizimlarini,  o’rmon xo’jalik  ob’ektlarni va muhandislik ob’ektlarni ekspluatatsiya 

qilishda  geodezik ishlar muhim hisoblanadilar. 

Bu  ishlar  ko’proq  qurilishni  qiymatini  va  sifatini  aniqlaydiki  ,  keyinchalik 

ushbu ob’ektlarni ekspluatatsiya qilish sharti bilan.    

Tayinlangan    kadastrga    bog’lik  holda  kadastr  syomka    o’sha  masshtabda, 

o’sha  usulda,    o’sha    aniqlikda  ishlab  chiqariladi,  xuddi  topografik  xaritalarni 

tuzish kabi. 

Baza hisobiga ko’ra 1 : 500, juda keng ishlatiladigan 1 : 2000, 1 : 10000 va 

maydaroq masshtablar ishlatiladi. 

 Kadastr  xaritalarda  va  planlarda  qo’shimcha  yer  maydoni  chegaralari 

tasvirlanadi,  qishloq  xo’jalik  va  boshqa  yer  maydonlari,  kadasrt    raqami  va  yer 

maydonlarining nomi, eksplikatsiya  beriladi  (yerdan foydalanish toifalarini tavsifi 

va  boshqa  kadastr  ma’lumotlari).    Kadastr  xaritalar  va  planlar  joyining  re’lefi 

haqida ma’lumotga ega bo’lmasligi mumkin.  

Nuqtalarning  koordinatalarini  aniqlash  uchun  tayanch  chegaralarini 

belgilovchi tarmoqlar (TCHBT)  va (TCHB) belgilardan foydalanishadi:  

-  sputnikli geodezik aniqlash;  

-  an’anaviy geodezik usullar va fotogrammetrik usullar.  


 

Ishlab chiqarishda quyidagi asboblarni qo’llaydilar: 

- sputnikli  geodezik moslamalar; 

- elektron taxeometrlar; 

- svetodal’nomerlar; 

- teodolitlar; 

- fotogrammetrik (ishlar) asboblar. 

Ushbu    bobda  yer  tuzish  ishlarining  asosiy  turlarini  bajarilish  uslubiyatlari 

va unga quyilgan talablar tahlili o’tkazildi, yer kadastrining asosiy prinsiplari ochib 

berilgan,  shuningdek,  elektron  taxeometr  (Yaponiyada  ishlab  chiqilgan  TOPCON 

GPT 3000 N) yordamida uslubiy tadqiqot ishlari bajarilgan.  

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-BОB. YER TUZISH ISHLАRINI  BАJАRISHDА ELEKTRОN 

TАХEОMETRLАRDАN FОYDАLАNISH USLUBIYATI 

3.1.Elektrоn tахeоmetr uslubiyatlari va  zamonaviy vositalarni tahlil qilish 

Oxirgi  yillar  geodezik  amaliyotda,    injenerlik  -  geodezik  ishlarni  ishlab 

chiqarishda    va    avtomatlashtirilgan  taxeometrik  syomkalarni  bajarish      uchun 

mo’ljallangan  sifatli  geodezik  o’lchash  vositasi,  keng  tarqalgan  elektrоn 

tахeоmetrlar vujudga keldi.   

Elektron tахeоmetr (ET) – bu uzoq masofali qismlarni va burchaklarni ulash

nazorat  qilish  va  o’lchash  jarayonlarini  boshqarishni  (mikroEHM  asosida) 

ta’minlovchi indikatorli qurilma.  

  Tахeоmetrning

   


elektron  hisoblash    asosini    yig’ilgan  ko’satkichlar  va 

joylashish qismi tashkil qiladi 

Elektron    taxeometrlarning  tez  rivojlanishi,  burchak  va  chiziqlarni 

o’lchashda  yuqori  darajali  avtomatlashtirish  farqida,  tizimlarga  ishlov  berish, 

tashkiliy  qismlar  sifatida  kiritish  yoki  asboblarning  ko’rsatilgan  qismi  va  yuqori 

darajada  avtomatlashtirilishi  alohida  jarayon  emas,  umuman  olganda  topografik 

syomka hisoblanadi.  

Bunda chiziqli-burchak o’lchashlar ancha avtomatlashtirilgan va ayni vaqtda 

topografik  syomkani    bajarishda    elektron  taxeometrdan  foydalanib,  ana  shu 

ishlarni olib borishni ta’minlashdan iborat.  



Elektron taxeometrlar quyidagi ishlarni bajarishda qo’llaniladi: 

Topografik  –geodezik  ishlarni  olib  borishda,  dala  ishlarida,  qurilish 

maydonlarida,  gidromeliorativ  ishlarni  ishlab  chiqarishda,  yirik  mashinasozlik, 

kemasozlik,  muhandislik  va  muhandislik-geodezik  qidiruv  ishlarida,  geologik 

qidiruv ishlarida, harbiy ishlarda va ko’p boshqa ishlarda.  

Elektron taxeometrlar    yordamida  ish  bajarishda,   ko’plab  amaliy  vazifalar 

hal qilinadiki, ya’ni,   rejalash ishlarining asosiy elementlari bo’lib, joyda loyihaviy 

burchak  o’lchash,    loyihaviy  masofani  qo’yish,  loyihaviy  otmetkani  joyiga 

ko’chirish, loyihaviy  chiziq va tekislikni joyiga ko’chirishlar, topografik xarita va 

rejalarni yaratish va yangilash  hisoblanadi.  



 

Zamonaviy    elektron  taxeometrlar  oldingi  asboblardan  shunisi  bilan 

farqlanadiki,  o’lchashlar  va  hisoblashlar  to’la  avtomatlashtirilgan  bo’lib,  raqamli 

harita va rejalarni yangilash imkoniyatini tashkil etadi, ko’p quvvat talab qilmaydi. 

Ichiga  o’rnatilgan  kichik  elektron  hisoblash  mexanizmi  (EHM)  o’lchash 

jarayonini  unumdorligini  ko’taradi,  ishlarni    xatosiz  bajarilishini  ta’minlaydi, 

o’lchash natijalariga ishlov beradi. 

Elektron  hisoblash  mexanizmini  (EHM)        barcha  ichki  jarayonlari 

avtomatlashtirilgan  bo’lib,  qurilmani  ulashda:  masofalarni  o’lchash;  nuqtalarni 

koordinatalarini  va  boshqa  o’lchamlarga  ishlov  berish;  displey  va  to’plagichga 

natijalarni  berish;  radiokanal  orqali  belgilangan  joylarga  topshirish;  asbobni 

vertikal    o’qlarini  nishabliklarini  hisoblash;    ekssentrisitetli  limb  xatosini  bir 

tomonlama 

hisoblash; 

 

meteosharoit 



 

tuzatishlar 

kiritish; 

nuqtalarni 

koordinatalariga  ishlov  berish    uchun  ma’lumotlar  olish;  raqamli  kartalar  yoki 

joyni planiga ishlov berish uchun ma’lumotlar ro’yxatga olinadi.  

Elektron taxeometrlarning tuzilishi burchaklarni o’lchashda doiraning ikkita 

vaziyatini  hisobga  oladi,  boshqalarda  doiraning  birgina  vaziyatida  burchak 

o’lchanadi – bunday tartibdagi o’lchashlarda xatoliklar vujudga keladi. 

Taxeometrlarning  ko’rish  trubasi  ko’p  qirrali  ko’rinishda  tuzilgan  bo’lib, 

qabul qilish-uzatish tizimining  dalnomer qismi bilan biriktirilgan. 

Bunday  turdagi  elektron  asboblar  vertikal  aylanma  o’qlar  nishabligini 

avtomat ravishda hisoblashi mumkin. 

Zamonaviy    elektron  taxeometrlarning  yaratilishi,      oxirgi  o’n  yilliklar 

ichida,    qachonlardir  yaratilgan  optik-mexanik  taxeometrlar,  kodli  teodolitlar  va 

elektron  dalnomerlar,    geodezik  asboblarning    rivojlanishining    natijasi 

hisoblanadi. 

An’anabiy  mutaxasislashtirilgan  barcha  yetakchi  xorijiy  firmalar  va 

optikmexanik,    optik-elektron  geodezik  asboblarni  ishlab  chiqaruvchilar,  elektron 

taxeometr (ET) ning turli tuzilishini dunyo bozoriga taqdim etadilar. 

Rossiyadagi  o’zining savdo vakolatiga  ega - Carl Zeis (Germaniya),  Leica 

AG  (Shvetsariya),  Topcon  (Yaponiya)  firmalarda,  eksperimental  optik-mexanik 



 

zavodda  (EOMZ)  va  Ural  optik-mexanik  zavodda  (UOMZ)  ishlab  chiqaradilar. 

Bizning  yurtimizda  elektron  taxeometrga  (ET)  ishlov  berish  va  ishlab  chiqarish 

O’zGASHLITI da amalga oshiriladi.  

Zamonaviy  bo’lgan  elektron  taxeometr  (ET)  ni  quyidagicha  taqsimlash 

mumkin: oddiy, universal va robotlashtirilgan.  



Oddiy  elektron  taxeometr  (OET)    –eng  kam  avtomatlashtirilgan  va  g’oyat 

katta  dasturiy  ta’minlangan  asbobdir.  Bunday  taxeometrda  burchaklarni  o’lcham 

aniqligi 5-10″, chiziqlar uzunligi ( 3 + 5 * 10-6 D ) мм.  

Universal  elektron taxeometr (UET)  – imkoniyatlari kengaytirilgan asbob. 

Ular  katta  miqdorli  son  va  bir  qator  dasturlar  bilan  jihozlangan.  .  Bunday 

taxeometrda  burchaklarni  o’lcham  aniqligi  1-5″,  chiziqlar  uzunligi  (2+3*10

-6

  D) 



мм. 

Robotlashtirilgan    elektron  taxeometr  (RET)  –  avvalgi    hamma  guruhlar 

bilan 


imkoniyatlarni 

egallovchi 

servomotorli 

taxeometr. 

Servomotor 

radiokommunikatsiya    tuzilishiga  ega  qurilma.  Hamma  tizimlarni    avtomat 

ravishda  kuzatish,    aks  ettirishga  ijozat  beruvchi    asboblar  toifasiga  kiruvchi 

taxeometrlar-robotlar.  

Zamonaviy  elektron  taxeometrlarga  asosiy  texnik  tavsifnoma  1-  ilovada  

taqdim etilgan.  

Konstruktiv  va  texnologik  o’ziga  xos  xususiyatga  ega  elektron 

taxeometrlarni    ishlab  chiqarishda    foydalanish  yuqori  darajali  imkoniyatlarni  

beradi    (jadvaldagi  1-  ilovada  asboblarni  nomeri,  qo’shtirnoq  ichida  ko’rsatilib 

berilgan).   

Bularga asosan quyidagilar tegishli: 


Download 1.55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling