Toshkent axborot texnologiya universiteti
Download 146.67 Kb. Pdf ko'rish
|
FalsafA 1-5 mavzular
|
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYA UNIVERSITETI FARG’ONA FILIALINING KOMPYUTER INJINERING AT-SERVIS YO’NALISHI 682-22-GURUH O’QUVCHISI ABDUVAHOBOV ALISHERNING FALSAFA FANIDAN TOPSHIRGAN MUSTAQIL ISHI Falsafa 1- JN MAVZU: FALSAFA FANINING PREDMETI, MAZMUNI VA JAMIYATDAGI ROLI REJA: 1.Falsafa tushunchasining kelib chiqishi. 2.Dunyoqarash tushunchasi, uning mohiyati. Dunyoqarashning tarixiy shakllari (mifologik,diniy, falsafiy). 3.Falsafaning predmeti va asosiy mazmuni. 4.Falsafaning jamiyat hayotidagi o‘rni va asosiy vazifalari. "Falsafa" so'zi Arab tilidan olingan va "fikr" yoki "ma'no" degan ma'nolarga ega bo'lib, "tushuncha" esa "anlaysh" yoki "fikr" degan ma'nolarni ifodalaydi. Shunday qilib, "falsafa tushunchasi" deganda, insonning tabiiy olam, mavjudot, insoniyat, dunyo va odamlar haqida tushunchalarini tahlil qiluvchi, nazariy va falsafiy fikrlar birlashtirilgan ilmni tushunish mumkin. Falsafa tushunchasi tariqi, uzluksiz rivojlanib kelgan va ko'pgina falsafiy nazariyalar ko'nikmalariga ega bo'lgan ilmning yirik qismini tashkil etadi. Bu tariqning asosiy vazifasi, o'zining nazariy va falsafiy fikrlari orqali insoniyatning mavjudotini, insonning jamiyatda o'z o'rnini aniqlashni va o'zining maqsad va manzillarini tushuntirishni talab qiladi. Falsafa tushunchasi, boshqa ilmlar, masalan, tabiiy fanlar yoki ijtimoiy fanlar bilan farq qiladi. Bu ilmlarga o'xshashlik, ularni qo'llash va ulardan foydalanish mumkin, lekin falsafa tushunchasi, o'ziga xos metod va usullari bilan insonning mavjudotini, uning maqsadlarini, dunyodagi va jamiyatdagi o'z o'rnini tahlil qiladi. Falsafa tushunchasi, o'zining usullari va nazariyalari orqali insoniyatning umumiy mamlakatida, tabiiy olamda va mavjudotning o'ziga xos aniqiy tushunchalarini yaratishga yordam beradi. Bu ilmning asosiy maqsadi, insoniyat, jamiyat va tabiiy olam haqida tushunchalarni ko'paytirib, ularni kritik qilish va yaxshilash orqali insonning hayotida yuqori darajada maqsadli va tinchlikli hayotni ta'minlashdir. "Dunyoqarash" tushunchasi insonning dunyoni ko'rish, uning haqida fikrlar bildirish va bu haqda tahlil qilish mavzularini o'z ichiga oladi. Bu tushuncha, insonning dunyoga qarash orqali o'zining tushunchalarini yaratish va ulardan foydalanish yordamida, dunyo va insoniyat haqida ko'proq tushunchaga erishishga yordam beradi. Dunyoqarashning tarixiy shakllari ko'pgina mifologik, diniy va falsafiy bo'lib, ular o'z ichiga dunyoga qarashning tarixiy, nazariy va falsafiy o'zgarishlarini o'z ichiga oladi. Mifologik dunyoqarash, tarixiy yuridik tadbirlar, davlat shakllari va insoniyatning asosiy ta'limotlari bilan bog'liq edi. Mifologik dunyoqarash, insonning qadimgi davrlarda dunyoga qarash, uning olami haqida tushunchalarini ifodalaydi va insonningmavjudotiga ta'sir qilgan mifologik mo'jonlarni, qadimiy tanislarni va janubiy olamda boshqa mamlakatlarda yaratilgan mifologiyalarini o'z ichiga oladi. Diniy dunyoqarash, diniy tushunchalar asosida dunyoni tahlil qiladi va insonning dunyoga qarash, uning olamiga ta'sir qilish va bu olamda rolini aniqlashga yordam beradi. Bu tushuncha, ko'pgina diniy fikrlar, ma'rifatlar va tushunchalar dunyoqarashning mohiyatini yaratishda o'z hissasiga ega bo'lib, o'z ichiga islom, xristianlik, yahudilik, hinduizm, buddhizm va boshqa diniy tushunchalarni oladi. Falsafiy dunyoqarash esa, aqliy nazariyalar asosida dunyoni tahlil qiladi va insonning dunyoga qarash, uning olamiga ta'sir qilish va bu olamda rolini aniqlashga yordam beradi.Bu tushuncha, insonning fikr- falsafa, madaniyat, ijtimoiy fan va sahifalar, tabiiy fanlar va boshqa sohalarning ilmiy tadqiqotlari orqali rivojlanadi. Bu tushuncha, fikr-falsafa, tafsiri-falsafa, ijtimoiy-falsafa, siyosiy-falsafa va boshqa turdagi falsafiy fikrlarni o'z ichiga oladi. Fikr-falsafa dunyoqarashi, insonning va mavjudotning haqiqiy mohiyatini aniqlashga yordam beradi. Bu tushuncha, insonning o'zining tushunchalarini, nazariyalarini va fikrlarini yaratishda o'zining aqliy usullaridan foydalanadi va insonning tushunchalarini aniq va to'g'ri ko'rsatishga harakat qiladi. Tafsiri-falsafa dunyoqarashi, dunyoni tahlil qilishda insonning til va matnlar orqali tushunchalarni ifodalashga yordam beradi. Bu tushuncha, insonning tushunchalarini ifodalashda, lug'atlar, kitoblar, she'rlar va boshqa adabiyotlar orqali yaratilgan ma'noni tahlil qilish usullaridan foydalanadi. Ijtimoiy-falsafa dunyoqarashi, insonning jamiyatda o'zining o'rnini aniqlashda yordam beradi. Bu tushuncha, insonning jamiyat bilan aloqalarini, ijtimoiy tizimni, insoniyatning ijtimoiy qarashlari va ta'sirini tahlil qilishga yordam beradi. Siyosiy-falsafa dunyoqarashi, siyosiy tizim va hukumatlar haqida tushunchalar yaratishda yordam beradi. Bu tushuncha, siyosiy tizimni tahlil qilish, hukumatning jamiyatga ta'sirini va insoniyatning siyosiy qarashlarini o'rganishga yordam beradi. Barcha dunyoqarash tushunchalari, insonning dunyo va uning olamiga qarashining tarixiy, nazariy va falsafiy o'zgarishlarini o'z ichiga oladi. Bu tushunchalar, insonning dunyo bilan o'zaro aloqalarini, uning tuzilishini, uslublarini, yaratilishi va rivojlanishini, uning hodisalarini, ko'rish va tahlil qilish usullarini o'rganadi. Bu tushunchalar, insonning dunyo bilan o'zaro munosabatlarini, uning maqsad va manzillarini tushuntirish, dunyodagi voqealarni tahlil qilish, ularning sabablarini aniqlash va ularni oldindan ko'rishda yordam beradi. Falsafa, insonning tabiiy olam, mavjudot, insoniyat, dunyo va odamlar haqida nazariy va falsafiy fikrlar tahlil qiluvchi, birlashtirilgan ilmning yirik qismini tashkil etadi. Falsafaning predmeti, insonning dunyo va mavjudot haqida tushunchalarini, ularga oid fikrlarini tahlil qilish, o'zining nazariy va falsafiy fikrlari orqali insoniyatning mavjudotini, uning maqsadlarini tushuntirishdir. Falsafa, insonning haqiqiy mohiyatini aniqlash, o'zining tushunchalarini, nazariyalarini va fikrlarini yaratishda o'zining aqliy usullaridan foydalanadi va insonning tushunchalarini aniq va to'g'ri ko'rsatishga harakat qiladi. Falsafaning asosiy mazmuni, insoniyatning dunyo va mavjudotga ta'sirini, uning maqsadlarini, insonning o'zining ma'naviy, fikriy vaijtimoiy hayotiga oid tushunchalarini o'rganish va ulardan foydalanishdir. Bu mazmun, insoniyatning mavjudotini, tabiiy olamni, uning tuzilishini, uslublarini, yaratilishi va rivojlanishini, uning hodisalarini, ko'rish va tahlil qilish usullarini, insonning jamiyatda o'z o'rnini aniqlash va yaxshi hayot sariqqa chiqishni talab qiladi. Falsafa, insonning dunyo bilan o'zaro aloqalarini, uning maqsad va manzillarini tushuntirish, dunyodagi voqealarni tahlil qilish, ularning sabablarini aniqlash va ularni oldindan ko'rishda yordam beradi. Bu tushuncha, insoniyatning dunyo bilan o'zaro munosabatlarida o'z o'rnini aniqlash, insonni yaxshi hayot sariqqa chiqish, uning jamiyatda o'z o'rnini topish va uning tabiiy olam bilan birga yashashni ta'mlashga yordam beradi. Falsafiy fikrlar, insoniyatning dunyo bilan o'zaro aloqalarini, ularga ta'sirini va o'zining qo'llab-quvvatlash usullarini tahlil qilishda o'zining nazariyalaridan foydalanadi. Falsafiy fikrlar, insoniyatning dunyo va mavjudot haqida tushunchalarini yaratishda o'zining bo'yiqlik va kelajakka oid fikrlari orqali insonning hayotini yaxshilashga yordam beradi. Falsafaning mazmuni, insoniyatning dunyo bilan o'zaro munosabatlarini, uning tuzilishi va rivojlanishini, insonning o'zining maqsad va manzillarini, yaxshi hayot sariqqa chiqishni talab qiladi. Bu tushuncha, insonning dunyo bilan o'zaro aloqalarini tushuntirish, dunyodagi voqealarni tahlil qilish, ularning sabablarini aniqlash, insonning jamiyatda o'z o'rnini topish va uning tabiiy olam bilan birga yashashga oid fikrlar, insonning ma'naviy, fikriy va ijtimoiy hayotiga oid tushunchalar, uning qadriyatlari va erkinliklari, insoniyatning yaxshi hayotini qurishga oid fikrlar, insoniyatning kelajakdagi yutuqlari va maqsadlari, insoniyatning maqsadli va yaxshi hayotini ko'paytirishga oid fikrlar kabi mavzularni o'z ichiga oladi. Falsafa, insoniyatning jamiyat hayotidagi o'rni va vazifalari haqida ko'p qarashlarga ega bo'lgan ilm turi hisoblanadi. Falsafa, insonning dunyo va mavjudot haqida tushunchalarini tahlil qilish, o'zining nazariy va falsafiy fikrlari orqali insoniyatning mavjudotini, uning maqsadlarini tushuntirishda katta ahamiyatga ega. Falsafaning jamiyat hayotidagi o'rni va asosiy vazifalari quyidagilardir: 1. Insonning jamiyatda o'z o'rnini topish: Falsafa, insonning jamiyatda o'z o'rnini aniqlashda yordam beradi. Bu, insonning o'zining jamiyatda o'zining maqsad va manzillarini tushuntirish, ijtimoiy tizimni, insoniyatning ijtimoiy qarashlarini o'rganishga yordam beradi. Falsafa, insonning jamiyatda o'zining o'rnini topish, jamiyat bilan aloqalarini tahlil qilish, ijtimoiy tarixni o'rganish va jamiyatda mavjud bo'lgan muammolarga yechim topishda ham katta o'rin tutadi. 2. Insoniyatning kelajakdagi yutuqlari va maqsadlari: Falsafa, insoniyatning kelajakdagi yutuqlari va maqsadlari haqida o'rganishda ham katta ahamiyatga ega. Falsafa, insoniyatning kelajakdagi yutuqlarini tahlil qilish, ularni boshqa yurtlarda yaratilgan tavsiyalardan farq qilish, insoniyatning yaxshi hayotini qurishda yordam beradi. Bu, insoniyatning kelajakdagi yutuqlari va maqsadlari haqida o'rganishga yordam beradi. 3. Insoniyatning yaxshi hayotini ko'paytirish: Falsafa, insoniyatning yaxshi hayotini ko'paytirishda ham katta o'rin tutadi. Bu, insoniyatning yaxshi hayotini qurish, uning dunyo va mavjudot bilan o'zaro munosabatlarini tahlil qilish, insoniyatning ta'lim va madaniyat tizimini rivojlantirish, insoniyatning ma'naviy, fikriy va ijtimoiy hayotiga oid tushunchalar yaratish, insoniyatning erkinligini va qadriyatini oshirish kabi mavzularni o'z ichiga oladi. 4. Tushunchalar, fikrlar va madaniyatni rivojlantirish: Falsafa, insoniyatning tushunchalarini, fikrlarini va madaniyatini rivojlantirishda ham katta o'rin tutadi. Bu, insoniyatning o'zining tushunchalarini, nazariyalarini va fikrlarini yaratishda o'zining aqliy usullaridan foydalanish, insoniyatning bilim va san'atining rivojlanishiga yordam berish kabi mavzularni o'z ichiga oladi. 5. Jamiyatda xilma-xillikni o'chirish: Falsafa, jamiyatda xilma-xillikni o'chirishda ham katta o'rin tutadi. Bu, insoniyatning o'zining jamiyatdagi o'rnini aniqlash, jamiyat bilan aloqalarini tahlil qilish, insoniyatning jamiyatda o'zini ifoda qilish va boshqa insonlar bilan munosabatlarini rivojlantirishda yordam beradi. Falsafa, jamiyatda xilma-xillikni o'chirish, insoniyatning ijtimoiy qarashlarini rivojlantirish, insoniyatning jamiyatdagi o'zining maqsad va manzillariga erishishga yordam beradi. 6. Dunyo va mavjudot haqida tushunchalar yaratish: Falsafa, dunyo va mavjudot haqida tushunchalar yaratishda ham katta o'rin tutadi. Bu, insoniyatning tabiiy olamni, uning tuzilishini va rivojlanishini tahlil qilish, dunyodagi voqealarni tahlil qilish, ularning sabablarini aniqlash, uning hodisalarini, ko'rish va tahlil qilish usullarini rivojlantirishda yordam beradi. Falsafa, dunyo va mavjudot haqida tushunchalar yaratish, insoniyatning dunyo bilan o'zaro munosabatlarini tahlil qilish, dunyo bilan birga yashashni ta'mlash, insoniyatning dunyodagi faoliyatlarini rivojlantirish kabi mavzularni o'z ichiga oladi. Bular, falsafaning jamiyat hayotidagi o'rni va asosiy vazifalari haqidir. Falsafa, insoniyatning dunyo va mavjudot haqida tushunchalarini tahlil qilish, insoniyatning jamiyat hayotidagi o'rnini aniqlash, kelajakdagi yutuqlarini va maqsadlarini tushuntirish, insoniyatning yaxshi hayotini ko'paytirish, tushunchalar, fikrlar va madaniyatni rivojlantirish, jamiyatda xilma-xillikni o'chirish kabi asosiy vazifalarni o'z ichiga oladi. 2-MAVZU: FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIBOSQICHLARI: SHARQ FALSAFASI REJA: 1.Qadimgi Bobil, Misr,Hindiston va Markaziy Osiyo falsafiy tafakkuri. 2.Islom dinining vujudga kelishi va falsafiy ta’limoti. 3.O‘rta asrlar Sharq Uyg‘onish davri mutafakkirlari (Forobiy, Ibn Sino va Beruniy)ning ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy ta’limotlari. 4.XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda ilg‘or falsafiy, ijtimoiy–siyosiyfikrlar Qadimgi Bobil, Misr, Hindiston va Markaziy Osiyo, tarih bo'ylab falsafiy tafakkurida katta ahamiyatga ega bo'lgan mamlakatlar hisoblanadi. Bu mamlakatlarda yashagan falsafiy olimlar, insoniyatning dunyo va mavjudot haqida tushunchalarini tahlil qilish, insoniyatning maqsad va manzillarini tushuntirish, insoniyatning yaxshi hayotini qurishda yordam berishga harakat qilganlar. Qadimgi Bobil falsafiy tafakkuri, tarihning eng eski davrlaridan boshlab, Qadimgi Misr va Babilning falsafiy tafakkuriga yo'l ochdi. Qadimgi Bobil falsafiy tafakkuri, tabiiy olam, mavjudot, insoniyat, dunyo va uning tuzilishi haqida tushunchalar o'rganish, ularga oid fikrlarni tahlil qilish, insoniyatning jamiyat hayoti haqida tushunchalar yaratishda katta o'rin tutdi. Qadimgi Misr falsafiy tafakkuri, Qadimgi Bobil falsafiy tafakkuriga o'xshashlik ko'rsatdi, ammo uning markazi insan fikrining yuqori ma'noda bo'lishi va insoniyatning tabiiy dunyosi, mavjudot va uning tuzilishi, insoniyatning maqsad va manzillarini tahlil qilishga asoslangan edi. Bu falsafiy tafakkurda, insoniyatning hayotini qurishda, jamiyat, din, ilm va madaniyatning ahamiyati, insoniyatning eng yuqori maqsadi bo'lib ko'rsatilgan. Hindiston falsafiy tafakkuri, Qadimgi Bobil va Misr falsafiy tafakkuriga qaraganda tarixiy ravishda o'zidan bahramand bo'ldi. Hindiston falsafiy tafakkurida, insoniyatning dunyo bilan o'zaro munosabatlarini tahlil qilish, insoniyatning maqsad va manzillarini tushuntirish, insoniyatning yaxshi hayotini qurishda diniy, madaniy va ilmiy usullardan foydalanish katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu falsafiy tafakkurda, insonning roh va jismning bir-biriga bo'lgan munosabatlari, insonning jamiyat hayotidagi o'rnini aniqlash, insoniyatning dunyo bilan o'zaro munosabatlarini rivojlantirish kabi mavzularni ko'rsatishga harakat qilindi. Markaziy Osiyo falsafiy tafakkuri esa, Qadimgi Bobil, Misr va Hindiston falsafiy tafakkuri bilan bir necha o'zgarishlar ko'rsatdi. Bu falsafiy tafakkurda, tibbiy, falsafiya, madaniyat, ilm va boshqa sohalarda rivojlanuvchi falsafiy yondashuvlar o'z muhim o'rni bor edi. Bu tafakkurda, insoniyatning dunyo va mavjudot haqida tushunchalarini tahlil qilish, insoniyatning jamiyat hayotidagi o'rnini aniqlash, insoniyatning yaxshi hayotini qurish, insoniyatning maqsad va manzillarini tushuntirishda boshqa falsafiy tafakkurlardan foydalanish katta o'rin tutdi. Markaziy Osiyo falsafiy tafakkurida, insoniyatning erkinligi, qadriyati va insonga oid tushunchalar rivojlandi. Bu tafakkurda, insoniyatning xilma-xillikni o'chirish, ijtimoiy huquqlarni muhofaza qilish, insoniyatning o'zining hasratlarini qondirish kabi mavzular ham katta ahamiyatga ega bo'ldi. Barcha bu mamlakatlarda rivojlanuvchi falsafiy tafakkurlar, insoniyatning dunyo va mavjudot haqida tushunchalarini tahlil qilish, insoniyatning jamiyat hayotidagi o'rnini aniqlash, insoniyatning yaxshi hayotini qurish, insoniyatning maqsad va manzillarini tushuntirishda yordam berdi. Ular, insoniyatning erkinligi, qadriyati va ijtimoiy huquqlni muhofaza qilish, insoniyatning bilim, madaniyat va san'atini rivojlantirishda ham katta o'rin tutdilar. Bular, insoniyatning yaxshi hayotini qurish, insoniyatning jamiyat hayotidagi o'rnini aniqlash, insoniyatning dunyo va mavjudot bilan o'zaro munosabatlarini rivojlantirish, insoniyatning erkinligi, qadriyati va insonga oid tushunchalar rivojlanishida katta o'rin tutgan falsafiy tafakkurlar hisoblanadi. Islom dinining vujudga kelishi yakunlanmagan davrlardan boshlab, Muhammadiy insonning risolatiga asoslangan vaqt oralig'ida boshqa dindorlar va madaniyatlar bilan birlashgan natijada paydo bo'ldi. Islom, insoniyatning hayotida katta o'rin tutgan dindir. Islomda, insonning tabiiy dunyosi, mavjudot va uning tuzilishi, insoniyatning maqsad va manzillari, insoniyatning jamiyat hayotidagi o'rnini aniqlash, insoniyatning yaxshi hayotini qurishda asosiy tushunchalar jamlanadi. Islom dinining falsafiy ta'limoti quyidagilarni o'z ichiga oladi: 1. Tawhid: Islomda, Tawhid insoniyatning eng asosiy tushunchalaridan biridir. Bu, insoniyatning ilohiyatga bo'lgan yaqinligini, ilohiyatning insoniyatga bo'lgan yaqinligini ma'nosini anglatadi. Tawhid, insoniyatning ilohiyatbilan bog'liqlikni yoritishda asosiy tushuncha hisoblanadi va Islom dinining eng muhim tushunchalaridan biri hisoblanadi. 2. Nubuvvat: Nubuvvat, Islomda Rabbimiz Muhammadiy insonning risolatiga asoslanganligini anglatadi. Bu tushuncha asoslangan holda, qur'on va sunnatda keltirilgan barcha ma'lumotlar, insoniyatning yaxshi hayotini qurishga yordam beradi. 3. Akhlaq: Akhlaq Islom dinida eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi. Bu, insoniyatning hayotida yaxshi xulqni o'rganish, insoniyatga qarshi mehmondo'shlik qilish, yomonlikdan saqlanish, do'stlik va hurmat yaratish kabi boshqa xulqiy qoidalarni o'rganish va ularni amalga oshirishga yordam beradi. 4. Ijtimoiy huquqlar: Islomda, insoniyatning erkinligi, burchi va ijtimoiy huquqlarni muhofaza qilish katta ahamiyatga ega bo'lgan tushunchalardan biridir. Bu tushuncha asosida, Islom, insoniyatning qadriyatini qondirish, insoniyatning xilma-xillikni o'chirish, insoniyatning huquqlari va erkiga e'tibor berish, insoniyatning adolatsizlik va zolimlikka qarshi kurashish kabi mohim mavzularni ko'rsatadi. 5. Ilm va madaniyat: Islomda, ilm va madaniyatning o'rni va ahamiyati katta hisoblanadi. Islom, o'qish, yozish, ilm olish, ilmni amalga oshirish va bilimni boshqa insonlarga o'rgatishni rag'batlantiradi. Islom, san'at, musiqa, adabiyot, arxitektura, rasmlar va boshqa sohalarda rivojlanuvchi madaniyatning ham qadrini anglaydi. Islom dinining falsafiy ta'limoti, insoniyatning hayotidagi eng muhim tushunchalar bilan va ularga amal qilishga yordam beradi. Bu tushunchalar, insoniyatning ilohiyatga bo'lgan yaqinligini, insoniyatning maqsad va manzillarini, insoniyatning jamiyat hayotidagi o'rnini, insoniyatning yaxshi xulqni o'rganish va amal qilishni, insoniyatning erkinligi va ijtimoiy huquqlarini muhofaza qilishni, ilm va madaniyatning o'rni va ahamiyatini o'rganishni o'z ichiga oladi. Islom dinining falsafiy ta'limoti, insoniyatning hayotida xayr va sharafli hayotni qurishga yordam beradi. Islom, insoniyatning dunyo bilan o'zaro munosabatlarini rivojlantirish, insoniyatning yaxshi hayotini qurishda madaniyat, ilm va san'atni rivojlantirish, insoniyatning erkinligini va huquqlarini muhofaza qilish, insoniyatning adolatsizlik va zolimlikka qarshi kurashishkabi xilma-xilliklarga qarshi kurashishni o'rganishga imkon beradi. Islom dinining falsafiy ta'limoti, insoniyatning hayotida xayr va sharafli hayotni qurishni, insoniyatning erkinligini, burchi va ijtimoiy huquqlarini muhofaza qilishni, ilm va madaniyatning rivojlanishini, do'stlik va hurmatning o'z ichiga olgan xulqiy qoidalarni o'rganishni va ularni amalga oshirishni rag'batlantiradi. O'rta asrlar Sharq Uyg'onish davri, islom madaniyati va falsafasi uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan davr hisoblanadi. Bu davrda, Forobiy, Ibn Sino va Beruniy kabi mutafakkirlar, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-axloqiy ta'limotlarni o'rganishda katta rol o'ynaganlar. Forobiy, O'rta asrlar Sharq Uyg'onish davrida faol bo'lgan falsafiy olimlardan biridir. Uning ijtimoiy-siyosiy ta'limoti, insoniyatning jamiyat hayotida o'zini ifodalash, jamiyat tizimlarini tahlil qilish, shuningdek, ijtimoiy qonunlarni tushuntirishga asoslangan edi. Forobiy, jamiyatda insonning huquq va burchlarini muhofaza qilish, adolatsizlik va zolimlikka qarshi kurashish, insoniyatning bilim va san'atini rivojlantirish, madaniyatning qadrini anglash kabi mohimmavzular bilan shug'ullanishni rag'batlantirdi. Ibn Sino, O'rta asrlar Sharq Uyg'onish davrida faol bo'lgan falsafiy olim va tabib edi. Uning ma'naviy- axloqiy ta'limoti, insoniyatning yaxshi xulqni o'rganish, insoniyatga qarshi mehmondo'shlik qilish, yomonlikdan saqlanish, do'stlik va hurmat yaratish kabi boshqa xulqiy qoidalarni o'rganish va ularni amalga oshirishga yordam beradi. Ibn Sino, insoniyatning hayotida ilm va madaniyatning o'rni va ahamiyatini ham anglashni rag'batlantirdi. Beruniy, O'rta asrlar Sharq Uyg'onish davrida faol bo'lgan olim va ilm-falsafa tarixchisi edi. Uning ijtimoiy- siyosiy ta'limoti, insoniyatning erkinligi, burchi va ijtimoiy huquqlarni muhofaza qilish katta ahamiyatga ega bo'lgan tushunchalardan biridir. Beruniy, insoniyatning adolatsizlik va zolimlikka qarshi kurashish, bilim va madaniyatni rivojlantirish, jamiyatda burch va huquqlarni muhofaza qilish kabi mavzular bilan shug'ullanishni rag'batlantirdi. Uning ma'naviy-axloqiy ta'limoti, insoniyatning yaxshi xulqni o'rganish, insoniyatga qarshi mehmondo'shlik qilish, yomonlikdan saqlanish, do'stlik va hurmat yaratish kabi boshqa xulqiy qoidalarni o'rganish va ularni amalga oshirishga yordam beradi. Bu mutafakkirlar, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-axloqiy ta'limotlarni o'rganishda katta rol o'ynaganlar. Ular, insoniyatning hayotida xayr va sharafli hayotni qurishda, insoniyatning erkinligini, burchi va ijtimoiy huquqlarini muhofaza qilishda, bilim vamadaniyatni rivojlantirishda, do'stlik va hurmatning o'z ichiga olgan xulqiy qoidalarni o'rganishda o'z hissalarini qo'shishdi. Bu mutafakkirlar, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy- axloqiy ta'limotlarni o'rganishda islom madaniyatining tushunchalarini ham o'z ichiga olganlar. Ular, insoniyatning hayotida bilim, san'at va madaniyatning o'rni va ahamiyatini bilishga va o'rganishga rag'batlantilar. Bu mutafakkirlar, O'rta asrlar Sharq Uyg'onish davrida, insoniyatning hayotida xayr va sharafli hayotni qurishda katta o'z hissalarini qo'shishdi va islom madaniyatining tushunchalariga e'tibor qaratish orqali ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-axloqiy ta'limotlarni o'rganishda katta muvaffaqiyat ko'rganlar. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida, Markaziy Osiyoda ilg'or falsafiy, ijtimoiy-siyosiy fikrlar ko'plab o'rganilgan. Bu davrda, Markaziy Osiyoda qadimgi falsafiy, diniy va madaniy ta'limotlar, shuningdek, g'arb falsafasi, siyosati va madaniyati bilan o'zaro ta'sir qilish boshlandi. Birinchi navbatda, XIX asr oxirida Markaziy Osiyoda, "Jadidism" deb ataluvchi yangi o'zgarishlar boshlandi. Jadidlar, islom dinini milliy va jamiyatni rivojlantirish uchun fikrlar keltirishdi. Jadidlar, insonning erkinligi va huquqlari, jamiyatda jinsiy tafakkur va madaniy taraqqiyoti kabi mohim mavzularni ko'rsatdilar. Keyingi davrda, Markaziy Osiyoda "Turkestan bo'ylab ishlov" deb ataluvchi g'arb falsafasi va siyosati bilan o'zaro ta'sir qilish boshlandi. Bu davrda, "Turkestan bo'ylab ishlov" ideyasi, Markaziy Osiyoda milliy xotinlar, oilalar va jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida katta o'zgarishlarga olib kelgan. Bu ideya, Markaziy Osiyoda jamiyatida xalqaro so'roq va o'zaro ish birliklarini rivojlantirishga asoslangan. Ushbu davrda, Markaziy Osiyoda "Pan-Turkism" deb ataluvchi siyosiy ideya ham paydo bo'ldi. Bu ideya, Turk xalqini tarixi, madaniyati va tiliga asoslangan milliy identitetni mustahkamlash va rivojlantirishga asoslandi. Bu ideya, Markaziy Osiyoda milliy taraqqiyotga asoslangan siyosiy fikrlar o'rtasida muhim o'rin egalladi. Bundan tashqari, XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda, "Islomiyun" deb ataluvchi yangi o'zgarishlar ham ko'rsatdi. "Islomiyun" fikri, islom dinini milliy va jamiyatni rivojlantirishga asoslangan fikrlar to'plamini anglatadi. Bu fikr, Markaziy Osiyoda islom dinini milliy taraqqiyotga o'zgartirish va jamiyatda insoniyatning erkinligi va huquqlari kabi mohim mavzularni muhofaza qilishga asoslangan. Boshqa bir siyosiy fikr, "Kommunizm" ham, XX asr boshida Markaziy Osiyoda o'zaro ta'sir qilish boshladi. Bu ideya, Markaziy Osiyoda jamiyatida egalik, egalik va huquq egaligi kabi mohim mavzularni ko'rsatdi. Bularning yanada o'zgarishi bilan, XX asrda Markaziy Osiyoda "Islomda demokratiya" fikri ham paydo bo'ldi. Bu fikr, islom dinini o'z ichiga olgan milliy va jamiyatni rivojlantirishga asoslangan siyosiy fikrlarto'plamini anglatadi. "Islomda demokratiya" fikri, islom dinida insoniyatning erkinligi va huquqlari, jamiyatda egalik va iqtisodiy taraqqiyot, milliy va jinsiy tafakkur kabi mohim mavzularni o'z ichiga oladi. Bularning yanada o'zgarishi bilan, XX asr oxirida Markaziy Osiyoda "Islomda ma'naviyat" fikri ham paydo bo'ldi. Bu fikr, islom dinida insoniyatning ma'naviy-ma'rifiy taraqqiyoti, ma'naviyatning o'ziga xos o'rni va ahamiyati, o'zaro ma'naviy aloqalar kabi mavzularni ko'rsatadi. Bularning hammasi, XIX asr oxiridan XX asr boshlariga qadar Markaziy Osiyoda falsafiy, ijtimoiy-siyosiy fikrlar o'zgarishlarga uchradilar. Bu davrda, milliy va jamiyatni rivojlantirish, insoniyatning erkinligi va huquqlari, egalik va iqtisodiy taraqqiyot, ma'naviy-ma'rifiy taraqqiyot kabi mohim mavzular o'rtasida ko'p fikrlar paydo bo'ldi. Bu fikrlar, Markaziy Osiyoda jamiyatni rivojlantirishda katta o'z vazifalarini bajarishga yordam berdi. 3-MAVZU SHARQ VA G‘ARB MUTAFAKIRLARINING IJODIDA ODAM VA OLAM MUAMMOLARI. REJA: 1. Qadimgi Yunon falsafasining jahon falsafasi taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi (Milet maktabi, Suqrot, Aflotun, Arastu). 2. O‘rta asr G‘arb falsafasi rivojlanishining umumiy belgilari (apologetika va patristika, sxolastika. Nominalizm va realizm. Foma Akvinskiy ta’limoti). 3. G‘arb Uyg‘onish davri va falsafiy tafakkurning rivojlanish xususiyatlari. 4. Yangi va eng yangi davr falsafasining ustuvor yo‘nalishlari (F.Bekon, R.Dekart, B.Spinoza, I.Kant, L.Feyyerbax, V.Gegel). Qadimgi Yunon falsafasi, jahon falsafasi taraqqiyotiga qo‘shgan hissa hisoblanadi. Bu davrda, Milet maktabi, Suqrot, Aflotun va Arastu kabi falsafiy olimlar, jahon falsafasi taraqqiyotiga katta ta'sir ko'rsatganlar. Milet maktabi, Qadimgi Yunon falsafasining eng qadimi maktablardan biridir. Milet maktabi, tabiiy fanlar va falsafa bo'lgan ko'rsatkichlari bilan mashhur edi. Bu maktab, jahon falsafasi tarixida, tabiiy fanlar va falsafiy ko'rsatkichlarning bog'liq ekanligini kashf etishga harakat qildi. Bu maktabning falsafiy olimlari, tabiiy fanlar va falsafa bo'lgan o'zaro aloqalarni o'rganishda katta muvaffaqiyat ko'rsatdilar. Suqrot, Qadimgi Yunon falsafasi tarixida eng mashhur olimlardan biridir. Suqrot, "Etika" va "Siysatshunoslik" kabi falsafiy mavzular bo'yicha yozgan asarlarida, insoniyatning erkinligi va huquqlari, jamiyat tizimlarini tahlil qilish, shuningdek, insoniyatning qonunlari va adabiyoti kabi mavzularni ko'rsatdi. Uning fikrlari, jahon falsafasi taraqqiyotiga katta ta'sir ko'rsatgan va ularning ko'pgina hozirgi falsafiy mantiq, etika va siyosatshunoslik nazariyalariga asos bo'ldi. Aflotun, Qadimgi Yunon falsafasi tarixida eng ko'p mashhur olimlardan biridir. Uning filosofiyasi, jahon falsafasi taraqqiyotiga katta ta'sir ko'rsatgan va ularning ko'pgina hozirgi falsafiy mantiq, etika va siyosatshunoslik nazariyalariga asos bo'ldi. Aflotun, insoniyatning erkinligi va huquqlari, jamiyat tizimlarini tahlil qilish, shuningdek, insoniyatning qonunlari va adabiyoti kabi mohim mavzularni ko'rsatdi. Uning filosofiyasi, "Idea" deb ataluvchi konsept bilan bog'liq edi, bu konsept, asosan, insonning ma'naviy va madaniy taraqqiyotiga asoslangan edi. Arastu, Qadimgi Yunon falsafasi tarixidagi eng eng mashhur olimlardan biri hisoblanadi. Uning filosofiyasi, jahon falsafasi taraqqiyotiga katta ta'sir ko'rsatgan va ularning ko'pgina hozirgi falsafiy mantiq, etika va siyosatshunoslik nazariyalariga asos bo'ldi. Arastu, "Metafizika", "Etika" va "Siysatshunoslik" kabi mavzular bo'yicha bir qancha asarlar yozgan. Uning fikrlari, jahon falsafasi tarixida, insoniyatning erkinligi va huquqlari, jamiyat tizimlarini tahlil qilish kabi mohim mavzularni o'rganishda katta muvaffaqiyat ko'rsatdi. Uning fikrlari, falsafiy mantiq va tahlil uslubini yaratishda ham muhim rol o'ynadi. Arastu, insoniyatning huquqlari va jamiyatning tizimlariga asoslanuvchi falsafiy tahlil uslublarini rivojlantirgan va jahon falsafasi tarixida esa ko'pgina olimlar uchun asosiy manba bo'lib qolgan. Bularning hammasi, Qadimgi Yunon falsafasining Milet maktabi, Suqrot, Aflotun va Arastu kabi olimlari, jahon falsafasi taraqqiyotiga katta ta'sir ko'rsatgan va ularning ko'pgina hozirgi falsafiy mantiq, etika va siyosatshunoslik nazariyalariga asos bo'lganlar hisoblanadi. Ular, insonning erkinligi va huquqlari, jamiyat tizimlarini tahlil qilish, shuningdek, insoniyatning qonunlari va adabiyoti kabi mohim mavzularni o'rganishda katta muvaffaqiyatko'rsatdilar va falsafiy tahlil uslublarini rivojlantirdilar. Ular, jahon falsafasi tarixidagi eng qadimi olimlar hisoblanadi va ularning fikrlari, hozirgi zamonda ham ko'pgina falsafiy mantiq, etika va siyosatshunoslik nazariyalariga asos bo'lganligi sabitdir. O'rta asr G'arb falsafasi rivojlanishi, apologetika va patristika, sxolastika, nominalizm va realizm, Foma Akvinskiy ta'limoti kabi bir qancha umumiy belgilarga ega edi. Apologetika va patristika, o'rta asr G'arb falsafasi rivojlanishida eng qadimiy diniy falsafiy usullar hisoblanadi. Apologetika, diniy tasdiqlash usuli hisoblanadi va diniy tushunchalar to'g'risida savollar berilganida, ularni izohlash, izohlash va aniqlovchi argumentlarni ko'rsatish orqali javob berish uchun qo'llaniladi. Patristika esa, diniy mazhablarning rivojlanishi va ularning falsafiy asoslari bilan bog'liq edi. Bu davrda, diniy g'oyalar va tasdiqlash usullari, diniy tushunchalar va axloqiy qoidalarga asoslangan falsafiy nazariyalar keng tarqalgan. Sxolastika, o'rta asr G'arb falsafasi tarixida muhim o'rniga ega bo'lgan bir yurish hisoblanadi. Sxolastika, diniy mazhablarning tasdiqlash usullarining falsafiy yondashuvlarini o'rganishga harakat qildi. Bu yurish, diniy g'oyalar va falsafiy tushunchalar o'rtasidagi aloqalarni o'rganish, ularni moslashuvchanligini aniqlash va diniy mazhablarning falsafiy asoslari bilan bog'liq muammolarni hal qilishga harakat qildi. Sxolastika, Aflotun va Aristotel falsafiyasining jamiyatda muvaffaqiyatli tarqalganini ko'rsatdi va ularning asosiy falsafiy mantiq va nazariyalari ko'plab falsafiy yondashuvlarga asos bo'ldi. Nominalizm va realizm, o'rta asr G'arb falsafasi tarixida ko'plab muammolarni hal qilish uchun qo'llanilgan falsafiy yondashuvlardir. Nominalizm, umumiy tushunchalarga, ma'nogayo'nalishga, va obyektlarga asoslanishni rad qiladi. Bu yondashuv, obyektivlikni aniqlovchi ma'lumotlarni o'zgartirib, ularni faqatgina insoniy ma'naviyati bilan bog'liq tushunchalarga asoslashni tavsiya qiladi. Realizm esa, umumiy tushunchalarga, ma'noga va obyektlarga asoslanishni qabul qiladi. Bu yondashuv, obyektivlikni aniqlash uchun ma'lumotlarni faqatgina insoniy ma'naviyati bilan emas, balki obyektivlikning o'ziga xos sifatlariga asoslanadi. Foma Akvinskiy ta'limoti, o'rta asr G'arb falsafasi tarixida o'z o'rniga ega bo'lgan muhim yurishlardan biridir. Foma Akvinskiy, Aristotel falsafiyasining tahlil uslublarini va argumentlarni qo'llagan holda, diniy mazhablarga asoslangan falsafiy nazariyalar tuzishga harakat qildi. Uning ta'limoti, diniy g'oyalar va falsafiy tushunchalar o'rtasidagi aloqalarni o'rganish, ularni moslashuvchanligini aniqlash va diniy mazhablarning falsafiy asoslari bilan bog'liq muammolarni hal qilishga harakat qildi. Uning fikrlari, diniy mazhablarning falsafiy asoslari va Aristotel falsafiyasining tahlil uslublarini jamiyatda keng tarqatishda katta muvaffaqiyat ko'rsatdi. Foma Akvinskiy ta'limoti, o'rta asr G'arb falsafasi tarixida o'z o'rniga ega bo'lgan, diniy g'oyalar va falsafiy tushunchalar o'rtasidagi aloqalarni o'rganish, ularni moslashuvchanligini aniqlash va diniy mazhablarning falsafiy asoslari bilan bog'liq muammolarni hal qilishga harakat qilgan muhim yurishlardan biri hisoblanadi. G'arb Uyg'onish davri (XV-XVII asrlar) falsafiy tafakkurning rivojlanishi uchun juda muhim bir davr hisoblanadi. Bu davrda falsafiy fikrlar, qadimgi falsafiy mantiq va nazariyalarni rivojlantirish, jadid nazariyalarni o'rganish va o'zaro bog'liqlarni o'rganish uchun keng fursat yaratdi. Bu davrda, falsafa va ilm fanlari tartibga solindi va falsafiy tafakkur, zamonaviy ilm fanlariga o'zaro bog'liq edi. G'arb Uyg'onish davrida falsafiy fikrlar, qadimgi falsafiy mantiq va nazariyalarni o'zgartirishga ixtisoslashdi. Bu davrda Aristotel falsafiyasi, jadid falsafa va din falsafasi kabi muhim mavzular rivojlantirildi. Bu davrda, ilm fanlari va falsafiy olimlar, o'zaro bog'liqga ega bo'lishdi va bu aloqalar, ko'pgina falsafiy fikrlar rivojlantirishiga asos bo'ldi. G'arb Uyg'onish davrida, ilm fanlari va falsafiy olimlar, falsafiy tahlil uslublarini rivojlantirishda ham katta muvaffaqiyat ko'rsatdilar. Bu davrning falsafiy tafakkuridagi eng muhim xususiyatlardan biri, zamonaviy ilm fanlarining falsafiy mantiq va nazariyalariga asoslanishining oshirilishi hisoblanadi. Bu davrda, fizika, kimyo, astronomiya, geografiya kabi ilm fanlari keng tarqaldi va bu fanlar, falsafiya bilan bog'liq savollarni o'rganish uchun qo'llanildi. Bu davrda, zamonaviy ilm fanlari va falsafiy tafakkur o'rtasida ko'proq aloqa yuzaga keldi va bu, falsafiy fikrlarning rivojlantirilishiga muhim ta'sir ko'rsatdi. G'arb Uyg'onish davri falsafiy tafakkurining boshqa xususiyatlari shunlardir: 1. Falsafiy fikrlar zamonaviy ilm fanlari bilan bog'liq bo'ldi va bu aloqa, falsafiy fikrlarning ilm fanlari yordamida aniqlashiga imkon berdi. 2. Falsafiy tafakkur, zamonaviy ilm fanlarining rivojlanishiga o'zaro bog'liq bo'ldi va bu, ilm fanlarining rivojlanishiga ham muhim ta'sir ko'rsatdi. 3. G'arb Uyg'onish davrida, qadimgi falsafiy mantiq va nazariyalarni o'zgartirishga ixtisoslashish, jadid falsafa va din falsafasiga katta e'tibor bergan. 4. Falsafiy tahlil uslublari va argumentlar, zamonaviy ilm fanlariga asoslanib, rivojlantirilishiga harakat qildi. 5. Bu davrda, ilm fanlari va falsafiy olimlar, o'zaro bog'liqga ega bo'lishdi va bu, ko'pgina falsafiy fikrlarning rivojlantirilishiga asos bo'ldi. G'arb Uyg'onish davrifalsafiy tafakkurida rivojlanayotgan fikrlar, soniy yurish uchun muhim asos ko'rsatdi. Bu, rivojlanayotgan ilm fanlarining falsafiy mantiq va nazariyalariga asoslanish va o'zaro bog'liqlikning yaratilishi bilan birga, o'z davrining falsafiy fikrlarini keng tarqatishga imkon berdi. Bu davrda, ilm fanlarining rivojlanishi va falsafiy tafakkur o'rtasidagi aloqalar, falsafiy fikrlarning rivojlantirilishiga muhim ta'sir ko'rsatdi va ularning tarixiy yurushida muhim o'rin egalladi. Yangi va eng yangi davr falsafasi, F.Bekon, R.Dekart, B.Spinoza, I.Kant, L.Feyyerbax, V.Gegel kabi yirik falsafiy olimlar tomonidan rivojlantirilgan va muhim yurishlarini ko'rsatgan bir davr hisoblanadi. Bu olimlar, o'zlarining falsafiy fikrlarini jamiyatda muvaffaqiyatli tarqatishda katta muvaffaqiyat ko'rsatdilar va ularning fikrlari, ko'pgina falsafiy yondashuvlarga asos bo'ldi. Francis Bekon (1561-1626) - Sosial va ilmiy to'g'risidagi hujjatlarga asoslangan falsafiy yondashuvlarini rivojlantirgan. Bekon, empirizm falsafiyasining asoschisi hisoblanadi va rivojlanayotgan ilm fanlarining yondashuvlarini ko'rsatishga harakat qildi. Rene Dekart (1596-1650) - Falsafiy tafakkurni matematik usullarga asoslashni tavsiya etgan.Dekart, rasionallik va skeptisizm falsafiyalarining tahlilini olib, shuningdek, "Mantiqiy Muxtoriyat" (Cogito Ergo Sum) darsidan foydalanib, o'zning falsafiy nazariyalarini rivojlantirdi. Benedikt Spinoza (1632-1677) - Monistlik falsafiyasining asoschisi hisoblanadi. Spinoza, mariyalik va dualizm falsafiyalariga qarshi chiqib, barcha narsalarning o'z-i o'zida borligini va barcha narsalarning birligini ko'rsatdi. Immanuel Kant (1724-1804) - Kritizm falsafiyasining asoschisi hisoblanadi. Kant, fikrlashning usuliyatiga va obyektivlikka e'tibor qaratgan holda, "Praktik Vernunft" va "Theoretische Vernunft" (Amaliy va Nazariy Fikrlash) kabi falsafiy asoslar tuzdi. Ludwig Feuerbach (1804-1872) - Antropologik materializm falsafiyasining asoschisi hisoblanadi. Feuerbach, g'oyalar va din falsafasi xususiyatlarini insoniy ma'naviyatga asoslab, insonning hayoti va huquqlariga e'tibor qilishni tavsiya etdi. Uning falsafiy fikrlari, insoniy ma'naviyatni ilgari suratga olishga yordam berdi. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) - Dialektik materializm falsafiyasining asoschisi hisoblanadi. Hegel, fikrlashning tarixiy yurushiga e'tibor qilgan holda, "teza-antiteza-sintez" dialektikasini qo'llagan, obyektivlik va subjektivlik yondashuvlarini rivojlantirgan. Bu olimlar, falsafiy tafakkurni rivojlantirishda muhim o'rin egallagan, ularning fikrlari jamiyatda katta e'tibor ko'rgan, ko'pgina falsafiy yondashuvlarga asos bo'ldi. Bu davr, falsafiy fikrlarning rivojlantirilishi uchun katta fursatlar berdi va falsafiy tafakkurni jamiyatda o'ziga xos o'rin egalladi. Ularning fikrlari, bugungi kunda ham ko'pgina tartibga solinadi va tarixiy yurushda katta o'rin egallaydi. 4- MAVZU. ONTOLOGIYA – FALSAFANING FUNDAMENTAL KATEGORIYASI REJA: 1. Borliq tushunchasi va uning mohiyati. 2. Falsafa tarixida borliq muammosi. 3. Borliq shakllarining tasnifi: tabiat borlig‘i va ma’naviy borliq, ijtimoiy borliq va inson borlig‘i. 4. Harakat - materiyaning yashash sharti. Borliq tushunchasi, fizikada, barcha jismning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Borliq, molekulyar tuzilmalardan iborat bo'lib, jismning shakli va hajmini o'zgartirishsiz saqlanadi. Borliqlarning molekulyar tuzilmalari o'zaro ko'chib-ketish va bir-biri bilan aloqalar o'rnatish orqali xossalarga ega bo'ladi. Borliqning mohiyati, uning fizikaviy xossalari va o'ziga xos xususiyatlari bilan aniqlanadi. Borliq, molekulyar tuzilmalardan iborat bo'lib, ularning aloqalariga va ulardan oqibatlanadigan kuchlarga qarshi turadi. Borliqning mohiyatini tushuntirish uchun, ularning jismlar bilan o'zaro aloqalarini, tarkibiy qismi va shaklini o'rnatingan tuzilmalarni o'rganish kerak. Borliqlarning mohiyati, ularning molekulyar tuzilmalari va ularning jismlar orasidagi o'zaro aloqalariga bog'liqdir. Borliqning mohiyati, uning tarkibiy qismi, molekulyar tuzilmalari va ularning aloqalariga bog'liq fizikaviy xossalarga, masalan, o'ziga xos hajm va shaklga ega bo'ladi. Borliqlarning mohiyati, ularning fizikaviy xossalari bilan aniqlanishi mumkin. Masalan, borliqlar, jismning har qanday nuqtasida o'rnatilgan, bir xil hajmda bo'lgan bir-biriga to'g'ri yoki burchakli turadi. Borliqning yo'qlikka nisbatan kattaligi (specifik og'irligi) esa, borliqning hajmi va jismlar sonida asoslangan va borliq tarkibidagi elementlar va ularning molekulyar tuzilmalari bilan bog'liq hisob-kitoblar orqali aniqlanadi. Borliqlar bir nechta xil xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin, masalan, yo'qlik, o'qimining tizligi, qizdiruvchi kuchlar va yo'qotish temperaturasi kabi xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Borliqlarning hajmi o'zgartirilganda, ularning yuzaga keladigan kuch va tizligi ham o'zgartiriladi. Borliqlarning mohiyati va ularning xususiyatlari, fizikada bir nechta qonuniyliklar bilan ifodalangan va bu qonuniyliklar, borliqlarning xususiyatlarini o'zgartirishga olib keladi. Borliq tushunchasi, fizikadagi muhim tushunchalardan biridir va jismning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Borliqning mohiyati, uning fizikaviy xossalari va o'ziga xos xususiyatlari bilan aniqlanadi va bu xususiyatlar, borliqlarning jismlar bilan o'zaro aloqalariga va ularning molekulyar tuzilmalariga bog'liqdir. Borliqlarning xususiyatlarini aniqlashu, fizikada bir nechta qonuniyliklar bilan ifodalangan va bu qonuniyliklar, borliqlarning xususiyatlarini o'zgartirishga olib keladi. Borliqlarning mohiyati va ularning xususiyatlari, ko'pgina ilm fanlari uchun muhimdir, chunki ularning o'zaro aloqalariga bog'liq ko'rsatkichlar, kimyo, fizika, biologiya kabi ko'pgina ilm fanlarida qo'llaniladi. Borliq muammosi, falsafa tarixida uzun va tarixiy bir muammoga duch kelgan. Yirik falsafiy olimlar, borliq muammolarini yechish uchun, ularning o'ziga xos falsafiy yondashuvlarini rivojlantirdilar. Borliqning o'ziga xos xususiyatlari, uning molekulyar tuzilmalari, tarkibiy qismi va shakli bilan bog'liqdir va bu xususiyatlarni tushuntirish uchun, ko'pgina falsafiy yondashuvlar va tarixiy metodlar ishlatilgan. Antik Yunoniy falsafiyasi, borliq muammolariga bir qancha qiziqarli va falsafiy yondashuvlar taqdim etgan. Misol uchun, Arximedes (287-212 BC), borliqning o'ziga xos hajm va massasi bo'yicha o'zining "Arximedes qonuni"ni yaratgan. Bu qonun, borliqning hajmining o'zgarishiga qarab, uni o'qimining tizligi bilan bog'liqbo'lgan formulalar orqali aniqlashni o'rnatadi. Aristotel (384-322 BC), borliqning o'ziga xos xususiyatlari haqida falsafiy tushunchalarini bildirgan. Aristotel, borliqning hajm va massasi bo'yicha tushunchalarini ishlatgan va borliqning o'ziga xos xususiyatlari haqida bilishlarini tarqatdi. Uning falsafiy tushunchalari, borliqning molekulyar tuzilmalari va ularning aloqalariga bog'liq bo'lib, borliqning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi. Ibn Sino (Avitsenna) (980-1037), borliqning o'ziga xos xususiyatlari haqida yozgan va borliqning molekulyar tuzilmalariga bog'liq falsafiy yondashuvlar rivojlantirgan. Uning falsafiy yozmalari, borliqning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq bo'lib, uning molekulyar tuzilmalari va aloqalariga e'tibor qaratdi. XV-XVI asrlarda, Galiley, Torriqelli, Mariotte kabi falsafiy olimlar, borliqning o'ziga xos xususiyatlari haqida ko'pgina ilm-falsafa tadqiqotlarini amalga oshirdilar. Bu olimlar borliqning hajmi, massasi, yo'qlik kuchlari va qizdiruvchi kuchlarini o'rganishda muvaffaqiyat ko'rsatdilar. XIX asrning boshlarida, James Clerk Maxwell va Ludwig Boltzmann kabi olimlar, borliqning molekulyar tuzilmalariga bog'liq falsafiy yondashuvlarni rivojlantirdilar. Ular, borliqning molekulyar tuzilmalariga e'tibor qilish orqali, borliqning o'ziga xos xususiyatlari haqida ko'pgina ilm-falsafa tadqiqotlarini amalga oshirdilar. Borliq muammolari, ko'pgina ilm-falsafiy yondashuvlar va metodlar ishlatilarak yechilgan. Borliqning o'ziga xos xususiyatlari, uning molekulyar tuzilmalari va aloqalariga bog'liq bo'lib, uning hajmi, massasi, yo'qlik kuchlari va qizdiruvchi kuchlari ko'rsatkichlar orqali aniqlanib borildi. Falsafiy olimlar, borliqning o'ziga xos xususiyatlari haqida tushunchalarini rivojlantirish orqali, fizikaviy fanlarda ko'pgina tadqiqotlar amalga oshirishga imkon berdi. Borliq muammolari, falsafiy tafakkurni o'z ichiga olgan va falsafiy fikrlarning rivojlantirilishiga o'z hissasini qo'shgan. Borliq shakllari, ularning xususiyatlariga va ularning o'zaro aloqalariga bog'liq bo'lib, ko'pgina usullarda tasniflanadi. Bu tasniflar, borliqning tabiiy va insoniy xususiyatlariga, shakli va ijtimoiy tarkibiga asoslangan. 1. Tabiat borlig'i va ma'naviy borliq: Tabiat borlig'i, jismning asosiy tarkibiy qismi bo'lib, tabiiy moddalar orqali hosil bo'lgan borliqlardir. Masalan, suv, yog', gazlar va yarim-borliqlar tabiat borlig'i sifatida saylanadi. Ma'naviy borliq, esa inson tomonidan hosil qilingan borliqlardir, masalan, bo'shliq, mayda, qayiq va boshqa ma'naviy qurilmalar. 2. Ijtimoiy borliq va inson borlig'i: Ijtimoiy borliq, insonlar tomonidan hosil qilingan va ijtimoiy hayotda ishlatiladigan borliqlardir. Masalan, ko'kka, sharbat, yog', gazlar, ayniqsa, umumiy suv tizimlari ijtimoiy borliq sifatida saylanadi. Inson borliq'i esa, insonning jismlarida va yashash muhitida mavjud bo'lgan borliqlardir, masalan, qon, ichimliklar, oziq-ovqat mahsulotlari, yashil omborlar va boshqa insoniy moddalar. Borliq shakllarining tasnifi, ularning o'ziga xos xususiyatlari va o'zaro aloqalariga bog'liq bo'lib, ularni aniqlashda foydali bo'ladi. Bu tasniflar, borliqlarning o'ziga xos xususiyatlari va ularning aloqalariga qarab, ularning turli xususiyatlarini tushuntirishga imkon beradi. Borliq shakllarining tasnifi, ko'pgina ilm fanlarida, masalan, kimyo, fizika, biologiya va ijtimoiy fanlarda foydali bo'ladi. Harakat, materiyaning yashash sharti bo'lib, barcha materiyal ob'ektlar harakatlanish orqali mavjud bo'ladi. Harakat, materiyaning o'ziga xos xususiyatidir va jismlarning o'zaro aloqalariga bog'liqdir. Harakat, bir nechta shaklda bo'lishi mumkin, masalan, jismlar orqali, yorug'lik, to'g'ri chizilish va boshqa shakllarda. Barcha materiyal ob'ektlar, atomlar va molekullar, yorug'lik va to'g'ri chizilish ko'rsatkichlariga ega bo'lgan jismlar va borliqlar harakatlanish orqali mavjud bo'ladi. Harakat, jismlarning o'ziga xos hajmi va shakli bilan bog'liq bo'lib, jismlarning yorug'lik va qizdiruvchi kuchlari bilan ham bog'liq. Jismlar orqali harakatlanishda, ularning o'ziga xos xususiyatlari, masalan, yo'qlikuchlar, massalar va hajmlar, harakatning xususiyatlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Materiyaning harakati, termodinamika, mekanika va boshqa fizikaviy fanlar orqali o'rganiladi. Termodinamika, jismlar orqali harakatlanish orqali, energiya o'zgarishlarini ko'rsatadi. Mekanika esa, jismlar orqali harakatlanishning yorug'lik va o'qimining tizligi bilan bog'liq xususiyatlarini o'rganadi. Harakatning tushunchasi va uning o'ziga xos xususiyatlari, jismlarning o'zaro aloqalariga bog'liq bo'lib, bu aloqalar jismlar orqali ko'chish, to'g'ri chizilish va boshqa harakatlarda o'zaro aloqalar yaratadi. Bular tarkibiy qismi hisoblanadigan materiyaning harakatining tushunchasi, ko'pgina ilm fanlarida keng qo'llaniladi, masalan, kimyo, fizika, biologiya, o'rta maxsus ta'lim va boshqa fanlarida. Harakatning tushunchasi, materiya va energiya o'zgarishlarini tavsiflash orqali, jismlar orqali harakatlanishning xususiyatlarini tushuntirishda yordam beradi. Harakat, materiyaning yashash sharti bo'lib, uning o'ziga xos xususiyatlari, o'qimining tizligi va yorug'lik kuchlari bilan bog'liqdir. Bu xususiyatlar, jismlarning o'zaro aloqalariga ham ta'sir qiladi va jismlar orqali ko'chish, to'g'ri chizilish va boshqa harakatlarni ta'minlaydi. 5-MAVZU. O'ZARO ALOQADORLIK VA RIVOJLANISH QONUN VA KATEGORIYALARI REJA: 1. Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyusiyasi. 2. Umumiy o‘zaro aloqa va rivojlanishning dialektik tamoyillari. 3. Qonun va uning tasnifi. 4. Falsafaning asosiy qonunlari. Falsafa tarixida rivojlanish haqida qarashlar evolyutsiyasi, ko'pgina fikrlar va nazariyalar o'rtasida rivojlanib kelgan, bu evolyutsiya falsafiy fikrlarning o'ziga xos yondashuvlarini, falsafiy tafakkurga o'z hissasini qo'shgan. Antik Yunoniy falsafiyasi, falsafiy tafakkurning eng qadimgi shakli sifatida saylanadi. Bu dastlabki falsafiy yondashuvlar, ko'pchilik bilan, tabiiy moddalar va insoniy jamiyat haqida bo'lib, misol uchun, Aristotelning falsafiy yondashuvlari, inson jamiyati va tabiiy moddalar orqali tushuntirilgan. O'rta asrlar falsafiyasi, falsafiy yondashuvlar va nazariyalarning rivojlanishida katta o'zgarishlar bo'ldi. Bu dastlabki rivojlanishlar, falsafiy tafakkurning islomiy tafakkur va falsafiy yondashuvlari bilan bog'liq bo'lib,ko'pchilik bilan, Aristotelning fikrlariga qarshi chiqish va yangi nazariyalar o'rnatish bilan bog'liq bo'lib, misol uchun, Ibn Rushd (Averroes)ning Aristotelning fikrlarini izohlashi va falsafiy yondashuvlarini rivojlantirishi. Renesans falsafiyasi, Antik Yunoniy falsafiyasining qayta o'rganilishiga asoslangan. Bu dastlabki rivojlanish, Aristotelning fikrlariga qarshi chiqish va yangi falsafiy yondashuvlar o'rnatish bilan bog'liq bo'lib, misol uchun, Descartesning yorug'lik va fikrning aloqasiga bog'liq fikrlari. Ayrim falsafiy yondashuvlar, falsafa va ilmga qarshi chiqishni o'z ichiga olgan va ularning rivojlanishida katta ta'sir qilgan. Bu dastlabki rivojlanishlar, ko'pchilik bilan, Marksizm va postmodernizmga asoslangan. Marksizm, insoniy jamiyat haqida falsafiy yondashuvlar va ijtimoiy huquq bo'yicha fikrlar o'z ichiga olgan, postmodernizm esa, falsafiy tafakkurning o'ziga xos yondashuvlariga ega bo'lib, yorug'lik, haqiqat va huquqqa o'ziga xos qarashlarini o'z ichiga olgan. Shu bilan birga, falsafiy tafakkur rivojlanishi va evolyutsiyasi, ilm va falsafa orasidagi aloqalar bilan bog'liq bo'lib, ular o'zaro ko'rsatuvlarni o'z ichiga olgan. Bu aloqalar, falsafiy tafakkurning o'ziga xos yondashuvlarini yaratishda, ilmning o'ziga xos yondashuvlari va falsafiy tafakkur bilan bog'liq bo'lib, bu xususiyatlar ko'pgina falsafiy yondashuvlar va nazariyalar rivojlanishida ta'sir qilgan. Umumiy o'zaro aloqa, bir-biriga bog'liq bo'lgan ob'ektlarning o'zaro aloqalarini ifodalaydi. Bu aloqalar, ob'ektlarning bir-biriga ta'sir qilishini, ulardan birining boshqa ob'ektga ta'sir qilishi orqali yuzaga keladi. Umumiy o'zaro aloqa, barcha ob'ektlarning o'ziga xos xususiyatlarini va ob'ektning bir-biriga ta'siri o'z ichiga oladi. Bu aloqa, rivojlanishning dialektik tamoyillari bilan bog'liq. Dialektika, falsafiy tafakkurning bir turi bo'lib, bir-biriga ta'sir qilishda bo'lgan o'zaro aloqani o'rganishga va tushuntirishga imkon beradi. Dialektik tafakkur, ob'ektlarning o'ziga xos xususiyatlari va ulardan boshqa ob'ektga ta'siri bilan bog'liq bo'lib, ob'ektlarning o'zaro bog'liqlik va ta'siri o'z ichiga oladi. Dialektik tafakkur, umumiy o'zaro aloqa va rivojlanishning dialektik tamoyillari bilan bog'liq bo'lib, ob'ektning o'ziga xos xususiyatlari va ta'siri orqali o'zaro bog'liq ob'ektlarning rivojlanishi va o'zgarishi xususiyatlarini ko'rsatadi. Dialektik tafakkurga qarshi chiqish, ob'ektning o'ziga xos xususiyatlarini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Dialektik tafakkur, ob'ektning o'ziga xos xususiyatlarini va bir-biriga ta'siri o'z ichiga olgan umumiy o'zaro aloqani izohlashda yordam beradi. Bunda, ob'ektning o'ziga xos xususiyatlari va ta'siri, ob'ektning rivojlanishi va o'zgarishi bilan bog'liqdir. Bular o'zaro aloqa va rivojlanishning dialektik tamoyillariga asoslangan falsafiy tafakkurning muhim tarkibiy qismidir. Umumiy o'zaro aloqa va rivojlanishning dialektik tamoyillari, barcha ob'ektlarning o'ziga xos xususiyatlari va ulardan boshqa ob'ektga ta'siri bilan bog'liqdir. Bu aloqalar, ob'ektning rivojlanishi va o'zgarishi bilan bog'liqdir. Misol uchun, insoniy jamiyat, umumiy o'zaro aloqalarning bir turi sifatida saylanadi. Insoniy jamiyat, insonlarning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq bo'lib, bir-biriga ta'sir qilish orqali o'zgarishi va rivojlanishi mumkin. Dialektik tafakkur, umumiy o'zaro aloqa va rivojlanishning asosiy tamoyillariga asoslangan falsafiy tafakkurdir. Dialektik tafakkur, ob'ektning o'ziga xos xususiyatlari va ta'siri orqali, ob'ektlarning rivojlanishini va o'zgarishini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Bu tafakkur, ob'ektlarning o'ziga xos xususiyatlarini tushunishda, ulardan boshqa ob'ektga ta'sir qilishda, va ulardan ta'sir olishda o'zaro bog'liqlikni o'rganishda yordam beradi. Dialektik tafakkur, ob'ektlarning rivojlanish va o'zgarishini tushunishda yordam beradi va bu rivojlanishning o'ziga xos xususiyatlari va ta'siri bilan bog'liq bo'lgan umumiy o'zaro aloqalarga asoslangan. Bular umumiy o'zaro aloqa va rivojlanishning dialektik tamoyillari, falsafiy tafakkurning muhim qismlaridan biridir, va ularga asoslanib, ob'ektlarning o'ziga xos xususiyatlarini tushunish, ulardan boshqa ob'ektga ta'sir qilish, va rivojlanishini tushunishda yordam beradi. Qonun, boshqa so'zlar bilan, hukmnomadir. Bu, o'ziga xos qoida va tartiblarni ifodalaydi, jismlar va jamiyat o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi va huquqiy tartibni ta'minlaydi. Qonun, bir davlatning huquqiy tizimining asosiy qismidir va uning vazifasi jamiyatning xalqi, hukmronlar va huquqiy jamiyat o'rtasida munosabatlarni tartibga solishda yordam berishdir. Qonun, ularning tuzilishiga qarab turli xil turdagi qonunlar va nizomlar bo'lib, ular huquqiy tizimni ta'minlash uchun bir-biriga bog'liq bo'ladi. Huquqiy tizimning asosiy qismlari shunlardir: 1. Madaniy qonunlar: Jamiyatning huquqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotini ta'minlashga qaratilgan qonunlar. 2. Jinoiy qonunlar: Jamiyatning jinoyatlar, jazo va jazolar, shaxsiy huquqlar va erkinliklar, milliy va diniy intiqodlar bilan bog'liq bo'lgan qonunlar. 3. Iqtisodiy qonunlar: Moliya va iqtisodiyot sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar. 4. Adliya qonunlari: Adliya tizimini tashkil etuvchi qonunlar, jinoyatlar, shaxsiy huquqlar va erkinliklar, moliya munosabatlari va boshqa muhim huquqiy muddatlarni qamrab oladi. 5. Huquqiy munosabatlar: O'zaro huquqiy munosabatlarning ifodalashuvi, muloqot qilish, kelishuv va kelishilgan shartnomalar bilan bog'liq huquqiy qonunlar. Qonunlar o'zining tuzilishi va amal qilish tartibi bo'yicha turli xil qismlarga bo'linadi, shular quyidagilardir: 1. Konstitutsiy: Davlatning asosiy qonuni bo'lib, davlat tuzilishi, huquqiy tizim, hukumat organlarini tashkil qilish va boshqa muhim masalalarni belgilaydi. 2. Qonunlar: Boshqa qonunlar turlari uchun asos bo'lib, jamiyatning huquqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotini tartibga solishda yordam beradi. 3. Nizomlar: Boshqa qonunlar turlari uchun asos bo'lib, huquqiy tizimda belgilangan tartibni ta'minlash uchun yaratilgan qonunlar. 4. Tartibnoma: Boshqa qonunlar turlari uchun asos bo'lib, huquqiy tizimda belgilangan tartibni ta'minlash uchun yaratilgan qonunlar. Qonunlar huquqiy tizimning muhim qismlaridan biridir va jamiyatning huquqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotini tartibga solishda katta ahamiyatga ega.Qonunlar o'zining tuzilishi va amal qilish tartibi bo'yicha turli xil qismlarga bo'linadi, shular quyidagilardir: 1. Konstitutsiya: Davlatning asosiy qonuni bo'lib, davlat tuzilishi, huquqiy tizim, hukumat organlarini tashkil qilish va boshqa muhim masalalarni belgilaydi. 2. Qonunlar: Boshqa qonunlar turlari uchun asos bo'lib, jamiyatning huquqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotini tartibga solishda yordam beradi. 3. Nizomlar: Boshqa qonunlar turlari uchun asos bo'lib, huquqiy tizimda belgilangan tartibni ta'minlash uchun yaratilgan qonunlar. 4. Tartibnoma: Boshqa qonunlar turlari uchun asos bo'lib, huquqiy tizimda belgilangan tartibni ta'minlash uchun yaratilgan qonunlar. Qonunlar huquqiy tizimning muhimqismlaridan biridir va jamiyatning huquqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotini tartibga solishda katta ahamiyatga ega. Falsafa, tafakkur va bilimning boshqa so'zlar bilan, fikrlash va tushunishning boshqa usullaridan farq qiladi. Falsafaning asosiy qonunlari, boshqa fikrlash usullariga nisbatan o'ziga xosdir. Falsafaning asosiy qonunlari quyidagilardir: 1. Tushunchalar va fikrlashlar o'zaro bog'liqdir: Falsafa, tushunchalar va fikrlashlar o'zaro bog'liqdir va ulardan boshqa narsalarga ta'sir qila oladi. Bu qonun asosida, falsafa tushunchalar va fikrlashlarga qaraganda yana kengroq va umumiy tushunchalar olishga yordam beradi. 2. Tushunchalar va fikrlashlar foydali bo'lishi kerak: Falsafa, tushunchalar va fikrlashlar foydali bo'lishi kerak emas, balki ularga o'xshashligi, o'zaro bog'liqlik va tarixiy va ijtimoi kontekstda o'rnigaqarab qaror qilinishi kerak. Bu qonun asosida, falsafa tushunchalar va fikrlashlarni kritik ko'rib chiqishda yordam beradi va ularga objektivlik va haqiqatli ko'rib chiqishda yordam beradi. 3. Barcha narsalar o'zining o'ziga xosdir: Falsafaning boshqa qonuni, barcha narsalar o'zining o'ziga xosdir va ularga o'xshash tushunchalarni qo'llashga to'g'ri kelmaydi. Bu qonun asosida, falsafa, har qanday narsani o'zining o'ziga xos xususiyatlari va xususiyatlariga e'tibor qaratadi. 4. Tushunchalar va fikrlashlar etik va huquqiy miqdorlarga ko'ra baholangan: Falsafa, tushunchalar va fikrlashlar etik va huquqiy miqdorlarga ko'ra baholangan, ya'ni ulardan kelib chiqadigan natijalarning insoniy hayotga va jamiyatga ta'siriga e'tibor qilinadi. Bu qonun asosida, falsafa, tushunchalar va fikrlashlarni insoniy hayot va jamiyatning yaxshiligi uchun qo'llashga yordam beradi. 5. Tushunchalar va fikrlashlar mustaqil tarixiy va ijtimoi kontekstda tushunilishi kerak: Falsafa, tushunchalar va fikrlashlarni mustaqil tarixiy va ijtimoi kontekstda tushunilishi kerak, ya'ni ularda o'tilgan vaqtda, o'z vaqti va jamiyatida qanday o'tilish va qabul qilinishi ko'rsatilishi kerak. Bu qonun asosida, falsafa, tushunchalar va fikrlashlarni tarixiy va ijtimoi ta'siriga qarab tushunishda yordam beradi. Falsafaning asosiy qonunlari, falsafiy tafakkurning asosiy qonunlaridir va tushunchalar va fikrlashlar o'zaro bog'liq, foydali bo'lishi kerak, o'ziga xos, etik va huquqiy miqdorlarga ko'ra baholangan, mustaqil tarixiy va ijtimoi kontekstda tushunilishi kerak va bular falsafiy tafakkur va bilimning asosiy qonunlarini ifodalaydi. Download 146.67 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|