Toshkent axborot texnologiyalari universiteti akt sohasida kasbiy ta

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI
“AKT SOHASIDA KASBIY TA’LIM”
yo’nalishi
652_22- guruh talabasi
Sagʻdullayeva Ruxsoraning
“AKADEMIK YOZUV” fanidan tayyorlagan
1-MUSTAQIL ISHI

O’qituvchi:Yulanova Nargiza

Toshkent – 2023
Sun’iy intellekt
ANNOTATSIYA
Sun’iy intellekt (SI) deganda insonning mantiqiy va ijodiy funksiyalarini bajaruvchi intellektual sun’iy tizim tushuniladi. Ushbu atama, shuningdek, o’rganish va muammolarni hal qilish kabi inson aqli bilan bog’liq xususiyatlarni namoyish etadigan har qanday texnologiyaga nisbatan ham qo’llanishi mumkin. Sun’iy intellektning ideal xususiyati – bu aniq maqsadga erishish uchun eng yaxshi imkoniyatga ega bo’lgan harakatlarni baholay olish va amalga oshirish qobiliyatidir.
Kalit so’zlar: Sun’iy intellekt, sun’iy ong, aqlli mashinalar, avtonom qurilma, super kompyuter, aqlli shahar, texnologiya.

“Sun’iy intellekt”

Reja:
1.Kirish.
2.Sun’iy intellekt foydasi yoki zarari haqida.
3.Sun’iy intellektning asosiy yo’nalishlari.
«Intellekt» so’zi lotincha «intellectus» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, u bilish (aniqlash), tushunish yoki faxmlash (aql) ma’nosini beradi. «Intellekt» so’zini aniqlovchi, psixologlar tuzgan uchta tushunchani keltiramiz. Bu tushunchalar «intellekt» tushunchasi mazmunini aniqlash uchun yordam beradi. Intellekt — fikrlash qobiliyati, ratsional bilish va shunga o’xshash. Intellekt (aql)— o’z xulqini sozlash yo’li bilan har qanday holatga yetarli baho berish qobiliyati. Intellekt—turmushdagi dalillar o’rtasidagi o’zaro bog’liklikni tushunish qobiliyati. Bu qobiliyat belgilangan maqsadga erishishga olib boruvchi harakatlarni ishlab chiqish uchun kerak bo’ladi. Sun’iy intellekt dunyosi deyarli cheksizdir, u o’sib borayotgan muhandislik va kompyuter imkoniyatlari hisobiga katta ta’sir ko’rsatish qudratiga ega bo’lib bormoqda. Turli tor funksiyalar, vazifalar va faoliyatlar allaqachon inson qobiliyati va undan yuqori darajada amalga oshirilishi mumkin, ba’zan esa insonga bo’lgan ehtiyojni kamaytiradi.
Tadqiqotlariga ko’ra, keyingi o’n besh yil ichida AI texnologiyalari jamiyat hayotiga boshqa har qanday erishilishi mumkin bo’lgan yutuqlardan ko’proq ta’sir ko’rsatadi va global inqilob darajasidagi o’zgarishlarni amalga oshiradi. Bu ikki xil ta’sir segmentlari orqali xarakterlangan: birinchidan, AI texnologiyalarining kompaniyalar va bandlikka jiddiy ta’siri bo’ladi. Shu munosabat bilan bir-biri bilan chambarchas bog’langan kompaniyalar va katta ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qiladigan tashkilotlar guruhlari paydo bo’ladi, bu esa ular o’rtasida global raqobatning kuchayishiga olib keladi. Ikkinchidan, odamlar sun’iy intellekt tufayli cheksiz qo’shimcha imtiyozlardan foydalanishlari mumkin bo’ladi.
Aksariyat odamlar sun’iy intellekt tushunchasi bilan unchalik tanish emaslar. Misol sifatida, 2017-yilda Amerika Qo’shma Shtatlaridagi 1500 ta katta biznes rahbarlaridan SI haqida so’ralganda, faqat 17foiz ular bilan tanish ekanini aytdi. Ularning bir qismi bu nima ekanligini yoki bu ularning o’ziga xos qanday ta’sir qilishini bilmas edi. Ular biznes jarayonlarini o’zgartirish uchun katta imkoniyatlar mavjudligini tushunishdi, ammo SI o’z tashkilotlarida qanday joylashtirilishi aniq emas edi.
Ma’lumotlarning yetishmasligiga qaramay, SI hayotning har bir yurishini o’zgartiradigan texnologiya. Bu odamlarga ma’lumotni qanday birlashtirishimiz, ma’lumotlarni tahlil qilishimiz va qaror qabul qilishni yaxshilash uchun olingan tushunchalardan foydalanishimiz haqida qayta ko’rib chiqishga imkon beradigan keng ko’lamli vosita. Ushbu keng qamrovli sharh orqali umidimiz SI ning dunyoni qanday o’zgartirayotganini va jamiyat, iqtisodiyot va boshqaruv uchun muhim savollarni tug’dirishini namoyish etishdir.
Sun’iy intellekt foydasini maksimallashtirish uchun quyidagi tavsiyalarni bersak bo’ladi:
-foydalanuvchilarning shaxsiy maxfiyligini buzmasdan tadqiqotchilar uchun ma’lumotlarlarga ko’proq kirishni rag’batlantirish,
-raqamli ta’lim va sun’iy intellekt ishchi kuchini rivojlantirishning yangi modellarini targ’ib qilish,
-siyosat bo’yicha tavsiyalar berish uchun federal sun’iy intellekt maslahat qo’mitasini yarating,
-davlat va mahaliy amaldorlar bilan aloqada bo’ling, shunda ular samarali siyosat olib boradilar,
-muayyan algoritmlarni emas, balki keng sun’iy intellekt tamoyillarini tartibga soling,
-inson nazorati va nazorati mexanizmlarini saqlang va zararli sun’iy intellektlardan himoyalana olish. Sun’iy intellekt — informatikaning alohida sohasi bo‘lib, odatda inson ongi bilan bog‘liq imkoniyatlar: tilni tushunish, o‘rgatish, muhokama qilish, masalani
yechish, tarjima va shu kabi imkoniyatlarga ega kompyuter tizimlarini yaratish bilan shug‘ullanadi.
Hozirda SI turli amallarni bajarishga mo‘ljallangan algoritm hamda dasturiy tizimlardan iborat va u inson ongi bajarishi mumkin bo‘lgan bir qancha vazifalarning uddasidan chiqa oladi.
1990 yillarda SI taraqqiyotida yangi sahifa ochildi. 1997 yilda Deep Blue nomli IBM kompyuteri shaxmat bo‘yicha jahon chempioni Garri Kasparovni yenggan tarixdagi ilk kompyuter bo‘ldi.
Sun’iy intellektning yorqin namunalaridan yana biri – IBM Watson superkompyuteri bo‘lib, u o‘z bazasidan kelib chiqib muayyan tilda berilgan savollarga javob beradi. Shuningdek, ko‘pchilikning doimiy hamrohiga aylanib ulgurgan mobil yordamchi Siri, fotosuratlarni qayta ishlovchi Prisma kabi dasturlarni SIning yutuqlaridan biri sifatida qayd etish mumkin. Hozirga kelib sun’iy intellekt keng ko‘lamda ommalashib kundalik turmush tarzimizning deyarli barcha jabhalarini qamrab olmoqda. Masalan, Xitoydagi Inchuan shahri aholisiga bank kartalarining keragi yo‘q. Hisob-kitoblar bilan bog‘liq barcha jarayonlar sun’iy intellekt tomonidan insonning yuz qiyofasini aniqlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Sun’iy intellekt haqidagi bahs-munozaralar qariyb 50 yildan beri davom etib kelmoqda. Mutaxassislar hanuzgacha bir to‘xtamga kelishgani yo‘q. Ba’zilar ularning ommalashib odamlar o‘rnini egallab borayotgani natijasida ommaviy ishsizlik ko‘rsatkichlari oshib ketishi mumkinligidan tashvishdalar. Mutaxassislarning boshqa
bir guruhi esa SIga ijobiy munosabatda bo‘lish kerakligini uqtirishmoqda. Hatto IT- sohasidagi milliarderlar orasi da ham turli qarashlar mavjud. Jumladan, SpaceX asoschisi Ilon Mask SIning butun boshli sivilizatsiyani barbod qilishiga ishonchi komil. Maskning fikricha, “SI insoniyat sivilizatssiyasi uchun asosiy xavfdir. SI mehnat bilan bog‘liq ommaviy muammolarni keltirib chiqaradi. Sababi, robotlar hamma ishni bizdan ko‘ra yaxshiroq bajara olishadi. Ilg‘or texnologiyalar ortidan quvish natijasida, kompaniyalar sun’iy intellekt ortidan kelib chiqadigan xavf-xatarni ko‘rmay qolishlari mumkin”. Shuningdek, Microsoft rahbari Bill Geyts ham uning zarariga to‘xtalib o‘tadi. “Bir necha o‘n yildan so‘ng, robotlar ishning katta qismini bajara boshlagach, SI shu qadar kuchayib ketadiki, yakunda u bizni xavotirga sola boshlaydi. Bu borada Ilon Maskning fikriga qo‘shilaman. Ammo nega bu savol boshqalarni tashvishlantirmayotganiga hech tushunolmayman”, – deydi Geyts. Bundan tashqari, SI jurnalistlarning doimiy ko‘makchisiga aylanib ulgurgan. Masalan, Associated Pressda “ishlayotgan” robotlar moliyaviy hisobotlarni yozib boradi. SIning qo‘llanilishi ushbu nashrda har chorakda beriladigan yangiliklarni 300 tadan 4400 taga oshirdi.
Sun’iy intellektning asosiy yo’nalishlar:
-neyrokibernetika;
-mantiqiy yondashuv.
Birinchi yo'nalish neyron tarmoqlarni va evolyutsion hisoblashni biologiya nuqtai nazaridan o'rganishni o'z ichiga oladi. Mantiqiy yondashuv yuqori darajadagi intellektual jarayonlarni taqlid qiluvchi tizimlarni ishlab chiqishni o'z ichiga oladi: fikrlash, nutq va boshqalar. AI sohasidagi birinchi ishlar o'tgan asrning o'rtalarida amalga oshirila boshlandi. Ushbu yo'nalishdagi tadqiqotlarning kashshofi Alan Turing, garchi o'rta asrlarda faylasuflar va matematiklar tomonidan ma'lum fikrlar bildirila boshlangan bo'lsa-da. Xususan, 20-asrning boshlaridayoq shaxmat masalalarini yechishga qodir mexanik qurilma paydo boʻlgan.
Informatika bo’yicha maxsus adabiyotlarda sun'iy intellektning quyidagi turlari ko’pincha deyiladi: - avtomatlashtirilgan (muntazam vazifalarni bajarishga qodir);
- yordamchi (odam tomonidan qabul qilingan qarorlarni optimallashtiradi); - kengaytirilgan (nostandart vaziyatlarda inson tafakkurini qo’llab-quvvatlashga qodir);
Inson aql-zakovati mavhum fikrlash, strategiya orqali fikr yuritish, ijodiy oyalarni ilgari surish imkonini beradi. Bunday jarayonlarni tushunish va sun'iy ravishda ko’paytirish qiyin va kuchli intellektni yaratish uchun aynan shu narsa etishmaydi. Kuchli sun'iy intellekt inson bilan taqqoslanadigan fikrlash qobiliyatiga ega bo’ladi: - ongga ega bo’lish; - noaniqlik sharoitida hukm chiqarish; - qaror qabul qilish jarayonida olingan bilimlarni kiritish; - innovatsion oyalarni taklif qilish.
Zaif sun'iy intellekt eng yaxshi yechimni tanlash uchun ma'lumotlarni qidirish kabi funktsiyalarni bajarishi mumkin, ammo insoniy his-tuyularga va ongga ega emas, faqat oldindan belgilangan diapazonda ishlaydi
Sun'iy intellekt shunchaki algoritm, aniqroi mashinaga ma'lum ko’nikmalarni o’rgatish imkonini beruvchi juda ko’p sonli usullar va algoritmlarning kombinatsiyasi bo’lsa-da, bu ko’nikmalar umumiy ko’nikmalarga ega bo’lgan odamdan farqli o’laroq, faqat o’ziga xosdir, ammo algoritmlar doimo o’zgarib bormoqda.

2-Topshiriq.

MAVZU:Ilmiy maqolaga yoki qo’llanmaga taqriz yozish.
“O’tkan kunlar” romaniga taqriz.
Abdulla Qodiriyni o'zbek adabiyotidagi birinchi roman "O'tkan kunlar" tarixiy voqei asar bo´lib, XX asrning birinchi yarmida yozigan. Roman Xonlik davrlarini, ya'ni XIX asrning ikkinchi yarimlaridagi voqealarni yoritib beradi. Asosan, biz qanday qilib mustaqilligimizni yo'qotganimiz haqida ma'lumot beradi. Bu ma'lumotlar, asar bosh qahramonlari bo'lgan Otabek va Kumushning muhabbati orqasidan yuzaga keladigan muammolar yordamida, butun bir davlatning chirkin muhiti ochib beriladi. Umuman, bu asar har bir o'quvchisiga vatan nima, xalq nima, uni sevish nima bilan bo'ladi kabi savollar beradi. Bu asarlar har bir insonni uyg'otishga bo'lgan chaqiriqlar sirasidandir. Asar qahramoni, Yusufbek hojining qipchoqqa qirg'in oldidan, va keyindan aytgan achchiq nutqi har bir kitobxonni chuqur sukutga soladi, hatto Yusufbek hoji bilan birgalikda yig'laydi. Yusufbek hoji tomonidan aytilayotgan nutq, bu Abdulla Qodiriyning nutqidir. U alamli satrlar har bir o'quvchiga ta'sir etmay qolmaydi. Birinchi galda aytishimiz mumkinki, Abdulla Qodiriyni bunday asar yozishga nima majbur qildi? Tabiiki, u bu bilan o'zining o'limini belgilab bergandi. Lekin nega shuni bilsada, u baribir bu asarni yozishga majbur bo'ldi? Birinchidan, o'zligini toboro yo'qotib, rus millatiga mostlashib borayotgan xalqni ko'rish, o'zligini tanigan, ziyoli odamga og'ir edi.Ikkinchidan, bizning buyuk tariximiz chiqitga chiqib ketayotgani, uchinchidan, ilmsizlik, qoloqlik, jamiyatda tobora avj olayotgani, bir so'z bilan aytganda, ruslarning soyasiga aylanib borayotganimiz va hokazolar... adibni qog'oz qoralashga majbur etdi. Adib, asarni tarixdan boshlagani ham bejiz emas, "mana biz bir paytlar mustaqil edik, mustaqil davlatimiz bor edi, bizning qul bo'lishimizga, mana shu kabi ahmoqlar sababchi bo'ldi", kabilarni ko'rsatmoqda. Mabodo, asar yozilmaganda nima bo'lardi? 50-60% shaxs o'zini rus deb e'lon qilishi va shu bilan faxrlanishi ham ehtimoldan yiroq emas edi, asar esa ana shunday fikrlarga qo'llanilgan sanksiya sifatida yaratildi.
O'zbek romanchiligida birinchi yaratilgan asarni, "O'tkan kunlar"ni qanchalar maqtab aytsakda, buning ham o'ziga yarasha tarixi bor. Jumladan, asarning birinchi bobi oxiriga mualif tomonidan yozilgan izohda taxminan shunday deyiladi: " sizga ro'man deb taqdim qilingan bu narsa dunyoga kelishi bilanoq baxtsizlikka uchray boshlag'an edi. Besh yillab bosilmay yotdi. Nihoyat, bu kun bosilishi muyassar bo'lg'anida ham turlik zarbalarga uchradi. Imlosi uch-to'rtta imlochilarimjz tomonidan tuzatilib, ajoyib bir quroq holiga keldi", ushbu vaqt, besh yil, bu bizga juda kam vaqtdek tuyulishi mumkin, lekin bu o'sha davrda juda katta vaqt edi. Nafaqat, o'sha davrda balki hozir ham besh yil katta vaqt. Bitta asarning bosilishi uchun besh yil kutish, o'sha davrda ijod qilish qanchalar murakkab ekanligini shundan ham bilsak bo'ladi. Shukurki, adiblarimizning ushbu mehnati oradan yillar o'tib o'z qadr-qiymatini yana qayta tikladi. Bu asarlar bizga o'zligimizni tanishimizda, millat rivoji uchun qay darajada kuch sarflashimiz va hklarni o'rgatdi, o'rgatadi, lekin baribir ham ba'zi bir bukirilar ham uchrab turadi, zero guruch kurtmaksiz bo'lmas.
Asarda majoziy ma'nolar ko'plab uchrab turadi. Asar umuman o'zbeklarning hayot tarzini yoritib beradi. Buni asarning bosh qahramoni bo'lmish Otabekning onasi - O'zbek oyimda ko'rishimiz mumkin. O'zbek oyim barcha sodda o'zbek onalari singari, u ham ko'hna bit'atlarga ishonadi, fol-u va yana bir narsalarga sig'inadi va ulardan najot kutadi, O'zbeklarning asil tasviri. Agar ushbu qahramonni chuqurroq tahlil qiladigan bo'lsak, asarning oxiriga e'tibor qaratamiz: Yusufbek hoji elga osh berdi, O'zbek oyim qora kiyib aza ochdi. Bu yerda aynan butun o'zbeklar hayoti haqida gap ketmoqda, ya'ni o'zbeklar o'z erkini, o'zligini qabrga ko'mib, aza ochdi kabi. Umuman O'zbek oyim obrazi butun sodda o'zbek xalqining timsoli bo'lib keladi. Kumush timsolida O'rta Osiyo go'zaligi jam bo'lgan. Negaki, aynan Kumushning o'limi ham, uning chiroyi ham, aqli ham bir majoziy ma'noni ifoda etadi, o'limini ham biz, o'zimiz qildik, ya'ni ilmsizlik, loqaydlik va hklar, bular Zaynabda jo bo'lgandi. Uning go'zalligi esa mamlakat go'zalligi edi, lekin ruslar uni yo'q qildi, (mening fikrimcha) bu yerda zahar ruslar, uni bergan va tayyorlagan esa o'zimiz edik. Kumush o'lgan vaqtda, hijriy 1269-yilda O'rta Osiyoga ruslarning birinchi hamlasi boshlangan bo'ladi. Ular tomonidan Toshkentning chegarasida joylashgan Oqmachit qal'asi bosib olinadi, bu O'rta Osiyo go'zalligiga "zahar" tushganidan darak berardi. Xullas, asar umuman bizning o'zligimizni tanitadi. Bizga ruh, kuch beradi, vatanni qadrlashni o'rgatadi.
3-Topshiriq.
MAVZU:“Raqamli texnologiyalar” mavzusida tezis yozish.
Mahsulotlar va xizmatlar identifikatsiya kodlari yordamida 900 mingdan ortiq elektron hisob-fakturalar yaratilgan.Raqamli texnologiyalar hayotimizga shunchalik singib ketdiki, bugungi kunda nafaqat kundalik faoliyatimiz, balki ijtimoiy-iqtisodiy sohalar rivojini ham ularsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Tabiiyki, boshqa sohalarda bo'lgani singari kabi paqamli texnologiyalarni soliq ma'murchiligida joriy etish ham uning faoliyatini tubdan o'zgartirmoqda. Bu nafaqat soliq to'lovchilar va soliq organlari o'rtasidagi munosabatlar bilan bog'liq bo'lib qolmay, balki deklaratsiyalarni taqdim etishdan tortib, to soliqlarni to'lash va ma'lumotlarni saqlash usullarigacha ham yangilikliklar kirityapti.
Xususan, tizimda yagona elektron platformani yaratish orqali ma'lumotlarni kiritish, to'plash, shakllantirish, tahlil qilishning zamonaviy uslubi yo'lga qo'yildi. Buning natijasida soliq hisobotlarini topshirish jarayoni 5-7 barobarga qisqardi. Ayni kezda 112 guruh va 1348 tovar va xizmatlar sinfidan iborat bo'lgan O'zbekiston Respublikasi tovarlar va xizmatlarning yagona elektron tasniflagichi uchun veb-portal joriy qilingan. Mahsulotlar va xizmatlar identifikatsiya kodlari yordamida 900 mingdan ortiq elektron hisob-fakturalar yaratilgan.
Elektron hisobvaraq-fakturalarning keng joriy etilishi soliq ma'murchiligini yaxshilashga olib keldi. O'tgan yilning ikkinchi yarim yilligida ushbu elektron tizim orqali 798,4 trillion so'mlik tovar aylanmasi soliq bazasiga kiritildi yoki bu ko'rsatkich birinchi yarim yillikka nisbatan 3,5 baravarga oshdi.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar shiddat bilan rivojlanib boryapti va har bir sohada zamon bilan hamqadam odimlashni taqozo etadi. Masalan, sun'iy intellekt texnologiyacini joriy etish soliq to'lashdan bo'yin tovlash holatlarini aniqlash, firibgarliklarni oldini olish, ma'lumotlarni tahlil qilish va takporlanuvchi jarayonlarni avtomatlashtirish hamda shaffoflikni oshirishda qo'l kelsa, katta hajmli ma'lumotlar — Big data esa soliq organlariga kelib tushadigan katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash, qayta ishlash, tushumlarni yanada yaxshiroq bashorat qilish hamda to'lovchilar va soliq organlari o'rtasidagi hujjat almashinuvini yaxshilash imkoniyatini beradi
Raqamli texnologiyalar taraqqiy etgan asrda eng muhum omil bu ma'lumotlar hisoblanadi. Ularni to'plab, o'rganishlar asosida xulosalar chiqarishda Big Data