Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali
Download 55.58 Kb.
|
Mo'minov Temurmalik
- Bu sahifa navigatsiya:
- KURS ISHI MAVZU: MIKROB ANTAGONISTLARNING QISHLOQ XO’JALIGIDA ISHLATILISHI. Bajardi
- Tekshirdi
- II. Xashoratlarda kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar va ularning antagonistlari ……………………………………………..…12
- Xulosa……………………………………………………………………...30 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..32 MAVZU: MIKROB ANTAGONISTLARNING QISHLOQ XO’JALIGIDA ISHLATILISHI.
- Reja: Kirish I.Qishloq xo’jaligida biologik kurashning ahamiyati
- Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH
- I.Qishloq xo’jaligida biologik kurashning ahamiyati 1.1. Biologik kurash haqida umumiy ta’vsif
- II. Xashoratlarda kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar va ularning antagonistlari 2.1. Xashoratlarning virusli, bakteriyali va zamburug’li kasalliklari
- 2.2. Antagonistlar va ularning qishloq xo’jaligida ishlatilishi
- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
- Internet saytlar www.ziyo.net.uz www.determenete.com www.referat.uz https//t.me.manba.uz
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ XO’JALIK VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI TERMIZ FILIALI
“O’SIMLIKLAR HIMOYASI, AGROKIMYO VA AGROTUPROQSHUNOSLIK” KAFEDRASI “Umumiy fitopatologiya va mikrobiologiya” fanidan KURS ISHI
Bajardi: Agrobiologiya fakulteti «5411500-O’simliklarni himoya qilish (ekin turlari bo’yicha)» ta`lim yo`nalishi 2-bosqich 203-guruh talabasi Mo’minov Temurmalik. Tekshirdi: “O’simliklar himoyasi, agrokimyo va agrotuproqshunoslik” kafedrasi assistenti. K.Nizamiddinov TERMIZ-2020 Y. Mundarija Kirish……………………………………………………….……..4 I.Qishloq xo’jaligida biologik kurashning ahamiyati………….8 1.1. biologik kurash haqida umumiy ta’vsi……………………..…8 II. Xashoratlarda kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar va ularning antagonistlari……………………………………………..…12 2.1. Xashoratlarning virusli, bakteriyali va zamburug’li kasalliklari…….…12 2.2. Antagonistlar va ularning qishloq xo’jaligida ishlatilishi…….……..…26
1.1. biologik kurash haqida umumiy ta’vsif II. Xashoratlarda kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar va ularning antagonistlari 2.1. Xashoratlarning virusli, bakteriyali va zamburug’li kasalliklari 2.2. Antagonistlar va ularning qishloq xo’jaligida ishlatilishi
Respublikadagi mavjud ekologik sharoitda qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini kamayib borishida, hosil sifatini yomonlashishida tuproqdagi mikroorganizmlar, begona o‘tlar va zararkunandalar asosiy rol o‘ynamoqda. Mikroorganizmlar - asosan, bir hujayrali mikroskopik tirik mavjudotlarning katta guruhi. M.ga bakteriyalar, aktinometsitlar, achitqilar, mogʻor zamburugʻlari, mikroskopik suvoʻtlar va boshqa kiradi. Mikroorganizmlar prokariotlar (hujayrasida yadro va xromosoma apparati yoʻq organizmlar) va eukariotlar (hujayrasida sitoplazma va membrana bilan ajratilgan yadrosi bor bir yoki koʻp hujayrali organizmlar)ga boʻlinadi. Mikroorganizmlar tabiat (tuproq, suv, oʻsimlik qoldiqlari va boshqalar)da keng tarqalgan. 1 g tuproq yoki suv osti gruntida 2—3 mlrd.gacha Mikroorganizmlar boʻladi. Mikroorganizmlar oʻlchami turlicha boʻlib, ular mikronning oʻndan bir qismidan bir necha mikrongacha. Mikroorganizmlar fiziologik-morfologik xususiyatlari va hayot sikli har xil. Koʻpgina Mikroorganizmlar bir hujayrali, baʼzilari, mas., mogʻor zamburuglari koʻp hujayrali iplar (mitseliy)ga ega. Mikroorganizmlar odatda, xlorofillsiz, ammo baʼzilarida bakterioxlorofill va xlorofill bor. Koʻpchiligi boʻlinib, baʼzilari kurtaklanib, shuningdek, konidiya va sporalar hosil qilib koʻpayadi. Kasallik qoʻzgʻatuvchi Mikroorganizmlar ham mavjud. Mikroorganizmlar tashqi muhitning har xil omillari taʼsiriga juda chidamli. M. tabiatda moddalar aylanishida katta rol oʻynaydi. M. oʻsimlik va hayvon qoldiqlarini parchalab, yashil oʻsimliklar oʻzlashtirishi mumkin boʻlgan mineral birikmalar (mas., karbonat angidrid gazi, ammiak va boshqalar)ga aylantiradi. Azot toʻplovchi M. va tuganak bakteriyalari molekulyar azotni yigʻish xususiyatiga ega. M. fosfor, azot, uglerod, oltingugurt, temir va boshqalarning tabiatda aylanishida ishtirok etadi. Bundan tashqari, tuproqda koʻpayib, soʻng nobud boʻlib, uni organik moddalarga boyitadi. Mikroorganizmlar hayot faoliyati natijasida tuproq unumdorligi ortadi Mikroflora (mikro... va flora) -muayyan tabiiy muhit (tuproq, suv, havo, oziq-ovqat mahsulotlari, hayvon, oʻsimlik, odam organizmi yoki organlari)da yashaydigan mikroorganizmlar majmui. Mikrooflora termini, odatda, tabiiy substratlarga nisbatan koʻllanadi. Mikroorganizmlarning muhitdagi soni tekshirilayotgan moddaning maʼlum hajmini qattiq yoki suyuq oziq muhitida oʻstirish yoki b. yoʻllar bilan aniqlanadi. Ifloslanganlik darajasiga qarab 1ml suvda 5 mingdan 100 minggacha, 1 g tuproqda 2—3 mln.gacha mikroorganizmlar boʻlishi mumkin. Odam va hayvonlar terisi, shilliq pardalari, meʼdasi, ichaklari va boshqa organlari ham M Mikroorganizmlar ning doimiy yashash joyi boʻlib, normal sharoitda organizmga ziyon yetkazmaydi Entomoftorali zamburug‘lar tabiatda kunincha turli xil xashorotlarning (shira, chivin, chigirtka va x.k) yoppasiga qirilishiga sabab bo‘ladi Har bir tur zamburug‘i ma’lum bir xashorat turini zararlaydi, SHuning uchun bu Zamburug‘larning ba’zi bir turlarini qishloq va urmon xo‘jaligida biologik kurashda gullash mumkin. Shuni alohida e’tirof etish kerakki, hozirgi paytda Respublikamizda g‘o‘za, bug‘doy va boshqa ekinlarni zararkunandalar, kasalliklar hamda begona o‘tlardan himoya qilishga katta e’tibor berilyapti, chunki o‘simliklarni, zararkunanda kasallikka begona o‘tlardan o‘z vaqtida himoya qilish ekinlardan mo‘l va yuqori sifatli mahsulot yetishtirishda asosiy omillardan biri zkanligini hisobga olib, 2000 yilning 31 avgustida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «Qishloq xo‘jalik o‘simliklarini zararkunandalar, kasalliklar va begona o‘tlardan himoya qilish» №116-P raqamli maxsus qonun qabo‘l qildi. Bu qonunni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2000 yil 31 aigust №117-P raqami bilan tasdiklandi va ushbu qonunni kuchga kiritilishiga ruxsat etildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabo‘l qilingan ushbu qonunning maqsadi «Qishloq xo‘jalik o‘simliklarini zararkunandalar, kasalliklar va begona o‘tlardan himoya qilish vositalarining inson sog‘ligiga, atrof tabiiy muhitga zararli ta’sirini oldini olish bilan biologik bo‘lgan munosabatlarni tartibga solishdan iborat» bo‘lib, asosan qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunandalar, kasalliklar va begona o‘tlardan himoya qilishda biologik uygunlashtirilgan usulni keng joriy etilishiga qaratilgan. Tabiatda mayda jonivorlar foydali va zararlilari bir-biridan ajratilmagan holda jamoa shaklida aralash hayot kechirishadi. Hayvonlar va o‘simliklarning va mayda jonivorlarning bir-xil sharoitda birgalikda hayot kechirishi tarixiy mujassamlangan guruh bo‘lib, biosenozni tashkil qiladi. Jonivorlarning biosenozda o‘zaro aloqasi juda murakkab bo‘lib, turlararo yoki biosinetik aloqadordir, aloqadorlikning asosiy formalaridan biri bu simbioz, yirtqichli, tekinxo‘rlik va antibiozdir. SIMBIOZ-bu har xil turdagi hasharotlarning o‘zaro hamkorlikka yashashiga simbioz deb ataladi. Hasharotlarning simbiotik usulda hayot kechirishida ularning o‘zaro munosabatda bo‘lishi foreziya, mutalizm, kommensalizm bilan farqlanadi. Foreziya - bu bir hasharotning ikkinchi bir hasharotga yopishib olib harakatlanishi va o‘zi uchun oziqa bor joyga borishi va u yerda boshqa hasharotning tuxumi yoki qurtlari bilan ovqatlanishidir. Masalan gulni changlatuvchi qo‘ng‘izlar tuxumini gulga kuyadi, tuxumdan chiqqan chunalchangsimon qurtlar asal ari gulni nektarini olgani yoki changlatgani gulga kunganida asalariga yopishib keladi va uni asalari o‘z uyasiga kuyadi bu qurt asalarini tuxumi va uni to‘plagan asli bilan ovqatlanib hayot kechiradi. Mutualizm-bu shunday simbiozki, bunda bir jonivor ikkinchi ikkinchi bir jonivorni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib olib borib kuyadi va uni chiqargan chiqindisi bilan u ovqatlanib hayot kechiradi. Busariq chumoli bilan shiralar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat bo‘lib, chumoli shirani tashib o‘simlikning yosh bargiga olib borib kuyadi, shira yosh bargni so‘rib oziqlanadi va shira chiqargan shirali chiqindi bilan chumoli hayot kechiradi. Hasharotlar o‘rtasida o‘zaro munosabatlardan biri bu yirtqichlikdir. Bunda bir hasharot yirtqichlik bilan ikkinchi hasharotning tuxumini va yosh qurtini yeb kuyadi. Masalan, xon qizi qo‘ng‘izi shiralarni yeb tugatadi. O‘zini avlodini o‘zi yeb quyishi konnibalizm deb ataladi, bu asosan oltinko‘zlarda hamda ko‘sak qurtlarida sodir bo‘ladi, katta yoshdagi qurtlar kichik yoshdagi qurtlarni yeb tugatadi. Hasharotlar ichida o‘zaro hamkorlik va o‘zaro munosabat bu tekinxo‘rlikdir. Tekinxo‘rlik bir jonivor hisobiga ikkinchi bir jonivorning hayot kechirishidir. Jumladan trixogrammaning avlodi ko‘sak qurtining tuxumi hisobiga hayot kechiradi. Tekinxo‘rlik quyidagilarga bo‘linadi: Endotekinxo‘rlik-trixogramma qo‘ygan tuxum ko‘sak qurti tuxumi ichida hayot kechiradi va oddiy trixogramma uchib chiqadi. Ekzotekinxo‘rlik zararkunandaning tanasi ustidagi yaralarida joylashib olib uni shirasi bilan hayot kechiradi. Masalan, afis koliforniya qolqondori teknxo‘rlik qiladi. Birlamchi va yuqori tekinxo‘rlik bir jonivor ikkinchi bir jonivor hisobiga hayot kechirishi birlamchi tekinxo‘rlik deyilsa, anashu jonivorning yana bir turdagi jonivor hisobiga hayot kechirishi zsa yuqori tekinxo‘rlik deb ataladi. Bir hasharot tekinxo‘rlik qilish uchun ikkinchi bir hasharotga o‘z tuxumini qo‘ysa anashu tuxumga boshqa bir hasharotning tuxum quyishiga kleptoparazitizm yoki ugirlik tekinxo‘rlik deb ataladi. Bir jonivor bilan ikkinchi bir jonivorlar o‘rtasida antogonistik hodisa ruy beradi, natijada bir organizm chiqargan modda bilan ikkinchi jonivor halok bo‘ladi, bu hodisaga antibioz deb ataladi. Shu tariqa mayda jonivorlar o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik-bog‘lanish mavjud bo‘lib, buning natijasida tabiatdagi munozanat saqlanib turadi, tabiatdagi bunday munozanat bo‘zilsa madaniy o‘simliklarni zararli hasharotlar kuchli zararlashi natijasida paxta va boshqa ekinlar hosildorligiga putur yetkaziladi.
Ekinlarning kasalliklariga qarshi kurash choralari umumagronomik va ixtisoslashgan turlarga bo‘linadi. Ekinlarning kasalliklarga chidamliligini va xosildorligini oshirishda turli o‘g‘itlarni me’yorida qo‘llash, navlarni to‘g‘ri tanlash bilan birga, o‘simliklar qoldig‘idagi, tuproqdagi, urug‘dagi va xavodagi infeksiya miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar asosiy rol o‘ynaydi. Ekinlarning kasalliklarga qarshi kurash choralari qo‘llash usuliga qarab profilaktik va davolash maqsadida o‘tkaziladigan seleksion-urug‘chilik, agrotexnik, biologik, kimyoviy, fizik-mexanik turlarga bo‘linadi. Bunday kurash choralarining moxiyati shundan iboratki, patogen kroorganizmlarga qarshi saprotrof mikroorganizmlarning o‘zaro qarama-qarshi xususiyatlarini yoki ular xosil qilgan moddalarni salbiy ta’sirini qo‘llash natijasida ularning zararini kamaytirishga qaratilgan. Bu usulga o‘simliklarning fitonsidlar, ingibitorlar xosil qilish xususiyati va gullik parazitlarga qarshi xashoratlaridan foydalanish ham kiradi. Tuproqda xayot kechiruvchi mikroorganizmlar orasida o‘zaro ziddiyat ularnnig saprotrof va patogen vakillari orasida amalga oshganligidan foydali mikroorganizmlar xosil qilgan antibiotiklar, fitonsidlar ta’sirida patogen turlarning nobud bo‘lishga olib keladi. Tuproqdagi antogonistik-mikroblar: bakteriyalar, zamburug‘lar, aktinomitsetlar, faglar o‘zining rivojlanishining turli bosqichlarida fitopatogen zamburug‘lar va bakteriyalarga ta’sir ko‘rsatadi. Ular xosil qilgan antibiotiklar o‘simlikning ildiz tizimi orqali o‘simlik ka kirib kelib, uning o‘tkazuvchi to‘qimalarida xayot kechirayotgan kasal lik qo‘zg‘atuvchilariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Er ustidagi antogenist-mikroblar giperparazitlar, saprotrof zamburug‘ va bakteriyalar un shudring, zang zamburug‘larinig mitseliysiga yoki mevatanalariga, gullik parazitlarning vegetativ a’zolariga salbiy ta’sir qilib, ularning rivojlanishini to‘sib qo‘yadi. Er usti antiogenist - mikroblarga bakteriyafaglar, protistlar (amyobalar, infizoriyalar), bakteriyalarga, zamburug‘larga ta’sir qiluvchi bakteriyalar, aktinomitsetlar,zamburug‘lar misol bo‘la oladi. Fitopatogen bakteriyalarga ta’sir qiluvchi bakteriyafaglar o‘simlik ichidagi bakteriya xujayralarini nobud qiladi. Ular bakteriyalar keng tarqalgan tuproqda, o‘simlik organlarida, quduq, daryo, dengiz, ko‘lmak suvlarida keng tarqalgan bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik ekinlarining kasalliklariga qarshi bakteriyafaglarni foydalanish uchun ularni urug‘larini ivitish, ko‘chatlar ildiziga ishlov berish, o‘simlik azolariga sepish, erlarni un shudring, zang kasalliklaridan sog‘lomlashlashtirishda yaxshi samara beradi. Masalan,urug‘lariga bakteriyafaglar bilan ishlov berilgan g‘o‘za o‘simligining gommoz bilan zararlanishini nazoratga nisbatan 74% ga kamaygan. Sodda xayvonlardan amyoba va infuzoriyalarning Fusarium zamburug‘lariga qarshi ta’siri ham aniqlangan. F.oxysporum Schl.f neveum zamburug‘i sporaci amyoba ta’sir qilinmagan tuproqlarda uzoq saqlansa, amyobalar bilan sug‘orilgan tuproqlarda to‘rt kundan keyin zamburug‘ sporalari yo‘qolib ketgan.Sodda xayvonlardan infuzoriyalar ta’sirida g‘o‘zaning vertitsilliyoz so‘lish, rizaktonioz kasalliklari ham keskin kamaygan. Fitopatogen zamburug‘larga salbiy ta’sir qiluvchi baktreiya faglar Fusarium, Helminthosporium, Verticillium, un shudring kabi zamburug‘larga nisbatan aniqlangan. Bu baktreiyafaglar karam, zig‘ir, g‘o‘za, ko‘p yillik daraxtlar urug‘lariga va ildiziga ishlov berishda foydalanish ularning kasallanishini keskin kamaytirgan (Nikitina, 1959; Kosyanova, 1971; Plotnikova, 1974). Tuproqdagi fitopatogen zamburug‘larga aktinomitsetlar xam salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kunjarada o‘stirilgan aktinomitsetlarni ekinlar urug‘iga ishlov berib tuproqqa ekilganda, ularning kasallanishi keskin kamaygan. Ba’zi bir organizmlardan foydalanib zararkunandalarni yuqotish borasida o‘rinishlar qadim zamonlardan ma’lumdir. Bundan qariyb ming yil muqaddam sitrus o‘simliklariga tushadigan zararli hasharotlarni yuqotish uchun chumolilardan qo‘llanila boshlangandi. Yovvoyi mushukni kulga o‘rgatib, sichqonlar va boshqa kemiruvchilarga qarshi kurash olib borishda ulardan foydalanishni ham biologik usulda himoya qilish tadbiri jumlasiga kiritish mumkin. Qizil chigirtkani kirishda mayna juda kul kelgan. Biroq himoya qilishning biologik usuli ilmiy jihatdan asoslangunga qadar ancha uzoq vaqt talab etildi. Biologik kurash metodlaridan foydalanish borasidagi dastlabki ilmiy zksperimentlar o‘tgan asr saksoninchi yillar oxiridagina o‘tkazilgandi. Mashhur rus olimi I.I.Mechnikov non qo‘ng‘izini o‘ldiradigan zamburug‘ va bakteriya kasalliklarining qo‘zg‘atuvchilarini topgandi. Ko‘pgina olimlarning tadqiqotlari natijasida shu asrning boshlariga kelib, hasharotlar o‘rtasida mavjud bo‘ladigan parazitizm va yirtqichlikka oid katta materal to‘plandi hamda o‘simliklarni biologik usulda himoya qilishda ana shu entomofaglardan foydalanishning ko‘pgina yo‘llari aniqlandi. Hozirgi vaqtda bizning Respublikamizda entomofaglardan, zntomofatogen bakteriyalar va mikroskopik zamburug‘ hamda ularning toksinlari va viruslaridan o‘simliklarni himoya qilish vositasi sifatida keng foydalanilmokda. Qishloq xo‘jalik ekinlarini hosili saqlashda, aholiga oziqa, sanoatga sifatli xom ashyo yetkazib berishda zararli organizmlarga qarshi kurash yetakchi o‘rinlaridan birini egallaydi. Mamlakatimizda zararkunandalar kasalliklar va begona o‘tlar o‘simliklardan olinadigan hosilni 25 – 30 % ni nobud qiladi va sifatini bo‘zadi. Bu degani har 3-4 gektar maydondan bir gektari zararli organizmlar hisobiga nobud bo‘ladi. Professor Rossning ma’lumoti bo‘yicha Amerika Qo‘shma Shtatlari zararkunandalarning qishloq xo‘jaligi ekinzorlariga yetkaegan zarar 15 mlrd dollarni tashkil etadi. Bu zararli organizmlarga qarshi har yili jahonda millardlab dollar insektisid, fungisidlar va gerbisidlarga sarf qilinmokda. Uzoq yillar davomida o‘simliklarni himoya qilish pestisidlarni hajmini kengaytirishga qaratib kelinmokda. Pestisidlarni ko‘proq ishlab chiqarish va yangi tez ta’sir qiluvchi preparatlarni qishloq xo‘jalik ekinlariga tadbiq etish bilan bir qatorda qator muammolarni hal qilish zarurligi tugildi. Jumladan juda ko‘plab turdagi zararkunandalar va kasallik qo‘zg‘atuvchi organizmlar u yoki bu pestisidlarga moslashib natijada bu preparatlar kam samarali yoki butunlay samarasiz bo‘lib qolmokda. Shu bilan bir qatorda bu ximiyaviy vositalar atrof muhitni ifloslantirish bilan bir qatorda qishloq xo‘jaligi ekinlarining mahsulotlarida ham saqlanib qolmokda. Qishloq xo‘jaligida pestisidlarning keng hajmda qo‘llash agrobiosenozning munozanatini bo‘zilishiga sabab bo‘lib tabiiy munozanat bo‘zilishi hisobiga zararli organizmlarni ommaiiy ko‘payib ketishiga olib kelmokda. Buning natijasida tabiiy muvazanat bo‘zilishi hisobiga ilgari iqtisodiy zararsiz bo‘lgan yoki kam zararli bo‘lgan zararkunandalarni turlarini ko‘payishiga olib kelmokda. Shularni inobadga olib o‘simliklarni himoya qilish mutaxassislarini oldiga atrof muhitga kam ta’sir qiladigan hamma usullar mujassamlashtirilgan. O‘simliklarni uyg‘unlashgan himoya qilishga katta e’tibor berish talab qilinib bunda, ekologik holatga va pestisid qoldig‘i bo‘lmagan mahsulot yetishtirish uchun zarur bo‘lgan biologik himoya qilishga alohida e’tibor qilish lozimligi ta’kidlab o‘tiladi.
Tabiatda hasharotlarning va kemiruvchi zararkunandalarning bakterial kasalliklari borligini 1897 yilda Rus olimi I.I.Mechnikov tomonidan birinchi bo‘lib aniqlandi. U bug‘doy qo‘ng‘izi qurtida kasallik tarqatuvchi basillius sometarius mavjudligi haqida yoegan. Xuddi shuningdek, Lun Paster keyinrok ipak qurtida bakterial kasallik borligi haqida ma’lumot tarqatadi. Keyinchalik dunyoning ko‘plab mamlakatlari olimlari tomonidan kemiruvchi zararkunandalarda kasallik tarqatuvchi bakteriyalar soni 100 dan ortiq zkanligini aniqladilar. Hozirgi paytda bu bakteriyalardan zaiodlarda biologik preparatlar tayyorlashda keng foydalanilayotir. Hasharotlarda kasallik tarqatuvchi bakteriyalarning morfologik tuzilishi va xususiyati yetarlicha aniq bo‘lmaganligi sababli bu bakteriyalarning klassifikasiyasi to‘liq yaratilgani yo‘q. Bakteriyalarning hasharotlar va kemiruvchi zararkunadalarda kasallik tarqatish xususiyati va sharoitiga qarab ularni 4 guruhga bo‘lish mumkin: 1.Obligat kasallik tarqatuvchi bakteriyalar-patogenlar 2.Spora hosil qiluvchi kasallik tarqatuvchi bakteriyalar 3.Fakultativ kasallik tarqatuvchi bakteriyalar 4.Potensial kasallik tarqatuvchi bakteriyalardir. Hasharotlar va kemiruvchi zararkunandalarda bakterial kasallikni tarqatuvchi bakteriyalar hamda Rikketsiyalar turkumi aniqlandi va ular ustida ayniqsa rikketsiyalar ustida ko‘plab ilmiy ishlar olib borilmokda. Shunday qilib hasharotlarda kasallik tarqatuvchi bakteriyalar asosan eubakteriyalar va Rikketsiyalarga bo‘linadi. Eubakteriyalar turkumidagi bakteriyalar uch avlodga bo‘linadi: A) Pseidomonadlarga, b) Enterobaktervasiyalarga, i) Basillvasiyalarga bo‘linadi. Pseidomonadlar tabiatda ko‘p tarqalgan bo‘lib bu oila tarkibiga tayoqchasimon xivchinli, spora hosil qilmaydigan bakteriyalardir.Bu bakteriyalarning ko‘pchiligi organiq substratlarda, ayrim turlari esa mineral muhitda rivojlanadi. Pseidomonadlar avlodiga pseidomonas azroginoza, pseudomonas, xlororapis, pseidomonas fluoresseno kabi kasallik tarqatuvchi turlar kiradi. Oshqozon bakteriyalari avlodi, bu avlod tayoqchasimon anaerob va aerob sharoitida yashovchi xivchinli bakteriyalar bo‘lib, spora hosil qilmaydi, oddiy muhitda yaxshi rivojlanadi. Bu avlod tarkibiga 12 turdagi bakteriyalar kiradi, bo‘lar ichida saprofitlar ham uchraydi. Shu bilan birga oblegat va fakultativ kasallik tarqatuvchi manbaalar mavjuddir. Fakultativ kasallik tarqatuvchi bakteriyalarga seoratiyalar kiradi, Bu bakteriyalar boshqalardan konsimon qizil pigment-prodiogizin ajratishi bilan farq qiladi. Obligat kasallik tarqatuvchi bakteriyalar turkumiga salmonellalar kiradi. Salmonellarning salmonell entritidia turi hasharotlarda va kemiruvchi zararkunandalarda qorin tifini tarqatadi. Shuning uchun ham bu bakteriyadan sichqon va kalamushlarga qarshi kurashda ishlatiladigan bakteriodensid biologik preparatini ishlab chiqariladi. Spora hosil qiladigan Basilla avlodi, bu avlodga issiqlikka chidamli endosporalardan tashkil topgan bakteriyalar kiradi. Bu bakteriyalar ichida biologik usul uchun eng foydalisi basillius va klostridium hisoblaadi. Basillius turkumiga aerob sharoitida yashaydigan tayoqchasimon bakteriyalar kiradi. Kristall shaklidagi bakteriyalar turkumiga basillius tyuringiyenzis kiradi. Bu bakteriyalardan kemiruvchi zararkunandalarga qarshi kurashda ishlatiladigan biologik preparatlar ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan. Klostridium turkumiga mansub bakteriyalarga havosiz-anaerob sharoitida yashovchi oblegat, spora hosil qiluvchi bakteriyalar kiradi. Bu bakteriyalarning basillalardan farqi shundaki, klostridium bakteriyalari spora hosil qilayotganida hujayralari yo‘g‘onlashadi. Bu bakteriyalar bilan zararlangan kemiruvchi zararkunandalar sekinlik bilan kurib boradi va mum shakliga aylanadi. Rikketsiya turkumiga mansub bo‘lgan rikketsiya pillip bakteriyasi kemiruvchi zararkunandalarning hujayra to‘qimalaridagi yog‘ qatlamlarida rivojlanadi, sporalari bo‘linishi yo‘li bilan ko‘payib zararkunandalarni uldirishga olib keladi. Yuqoridagi bakteriyalar turkumi qishloq xo‘jaligi ekinlarining kemiruvchi zararkunandalari tanasida ko‘payib, turli xildagi bakterial kasalliklarni tarqatadi va ularni tabiatdagi sonini keskin kamayishiga olib keladi. Shu bilan birga bu bakteriyalar yordamida tarqalgan kasalliklar tufayli ko‘plab zararkunandalar qirilib ketadi bu tabiiy munozanatni saqlashda alohida ahamityatga ega bo‘lib, biologik usul uchun o‘ta muhimdir. Hasharotlar va kemiruvchi zararkunandalarning bakterial kasalliklari tufayli ekinzorlarda zarariy hasharotlar soni kamayadi, foydali hasharotlar soni zsa keskin ko‘payadi, buni biologik usul uchun ahamiyati kattadir. Qishloq xo‘jalik ekinlarining kemiruvchi zararkunandalariga qarshi kurashda ishlatiladigan bakterial preparatlar ko‘pchilik xollarda kristallsimon bakteriya hisoblangan basillius tyuringiyenzis asosida tayyorlanadi. Bu bakteriyalarning 2% dan ortiq xillari shu guruhga kiradi. Biologik preparat tayyorlash uchun ko‘proq amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan turi bu tyuringiyenzis hisoblanadi. Tyuringiyenzis tipidagi bakteriyalardan alfa, beta va gamma zkzotoksinlar tayyorlanadi, bu zaharli moddalar yordamida g‘o‘za va boshqa ekinlarning kemiruvchi zararkunandalariga qarshi kurashning biologik vositasi sifatida foydalaniladi. Tyuringiyenzis tipidagi kristalsimon yoki kristalsimon endotoksin ishlab chiqariladi, shu bilan bir qatorda beta zkzotoksin yoki issiqlikka chidamli zkzotoksin, zndotoksinga nisbatan zararli hasharotlarga qarshi ta’sir doirasi keng bo‘lib, u faqatgina parda qanotlilargagina ta’sir etmasdan balki to‘g‘ri qanotlilarga qo‘ng‘izlarga xatto o‘rgimchakkanalarga ham ta’sir etadi. Rus olimi N.I.Kandibin shu kristalsimon ekzotoksin chiqaradigan tyuringiyenzis turiga mansub bakteriyalardan 1972 yilda yangi biologik preparat BTB-202 ni yaratadi. Bu biologik preparat issiqlikka chidamli kompleks kristalsimon sporalardan iborat bo‘lgan zkzotoksin hisoblanadi, shu bilan bir qatorda issiqlikka chidamli zkzotoksinga ega bo‘lgan. Baktal L-69, Biotlor 25 kabi boshqa biologik preparatlar ham ishlab chiqiladi. Alfa-zkzotoksin, gamma-zkzotoksin chiqaradigan basillius tyuringiyenzis tipidagi bakteriyalardan tayyorlangan biologik preparatlar o‘zidan zararkunanda oshqozoniga tushganidan so‘ng fosfolipid deb nomlangan, o‘zidan kuchli zahar chiqaradigan ferment chiqaradi, bu ferment ta’smirida hasharot uladi. 1983 yilda Damit Fransiyada, 1950 yildaProxoroi Rossiyada sichkon va kalamushlarga qarshi kurashda ishlatiladigan Salmonell turidagi bakteriyalar mavjudligini aniqladilar. Fransiyada Danich topgan, Rossiyada Proxoroi va Isachenko topgan salmonella zntritidis bakteriyasidan biologik preparatlar tayyorlash yo‘lga qo‘yilgan. Ammo bu preparatlar kishilar, qo‘shlar, hayvonlar, kuy-ko‘zilar va boshqa issiqkonlilarga zararsiz bo‘lib faqat kalamush, sichkon va yumronkoziqlarni uldirish kobiliyatiga egadir. May qo‘ng‘izi qurtini kasallantiradigan Rikketsiya bakteriyalaridan Rikketsiyella melodonta bo‘lib, uni 1956-1958 yillarda Niklas tomonidan topilgan. Piklas topgan bakteriyalar may qo‘ng‘izi qurtlarini 75 foiegacha kasallantirgan. 1967 yilda va 1971 yillarda Lukьyanchikov Pushkaryovalar rikketsiya bakteriyalarining bir turi Krasnodar o‘lkasida eqilgan bug‘doyzorlarda tarqalgan zararli xasvani kasallantirganligini aniqladilar.Zararli xasvaga qarshi rikketsiya bakteriyasidan tayyorlangan suspenziya ishlatilganida 17 kundan so‘ng 5-6 yoshdagi zararli xasvalar 100 foiz o‘lganligi aniqlandi. Lekin bu borada izlanishlar davom etayotir. Mualliflarning aytishlariga qaraganda rikketsiya tipidagi bakteriyalarni zararli xasvaga qarshi ishlatish yaxshi samara beradi. 1892 yilda Rus olimi D.I.Ivanovskiy tomonidan yangi virusologiya fani yaratildi. Ivanovskiy birinchi bo‘lib tamakidagi mozaika kasalligini aniqladi. Viruslar oddiy mikroskoplarda ham juda kiyinchilik bilan ko‘rinadigan jonivorlar hisoblanadi, keyinchalik kuchli elektron mikroskoplar yaratilgandan keyin ular yordamida viruslarni ko‘rish va ularni bir-biridan ajratish imkoniyati yaraldi. Eng avval viruslar yordamida ipak qurtining kasallanish alomatlari XIX asr boshlarida aniqlandi. Bu davrgacha virus kasalligini bakterial kasallik bilan almashtirib yurildi. Qishloq xo‘jalik zararkunandalariga qarshi kurashda biologik usulda riiojlanib borgan sari viruslarni o‘rganish kuchayadi, hozirgi kunda 400 dan ortiq shu turdagi mayda jonivorlar borligi aniqlandi, aniqlash ishlari keng ko‘lamda davom ettirilyapti. Moskvada bo‘lib o‘tgan 9-xalqaro mikrobiologik kongressda viruslarning xalqaro toksonomiya komiteti to‘zildi, bu komitet karori bilan viruslarning klassifikasiyasini yaratish vazifasi olga surildi. Bunda viruslarni Dunyo buyicha yagona nom IIRA deb yuritilishi haqida kelishib olindi. Keyinchalik viruslar bilan shugullanunchi bu xalqaro tashkilot viruslarining asosiy turlari buyicha klassifikasiyasini chop etdi. Viruslarning klassifikasiyasining asosini Nuklein kislotasidan tashkil topgan nirionlardir. Nuklein kislotasining turlariga nirion Iira hukmronligi ikki mayda hukumronlikka bo‘linadi: A) Deoksiiira bu virusning tarkibi Deonuklein kislotasi DNK dan iborat. B) Riioiira bu virusning tarkibi Ribonuklein kislotasi RNK dan iborat. Hasharotlarning hujayralarida ko‘payadigan viruslar va deonuklein kislotasidan tashkil topganlar tarkibidagi Bakuloiiridze, Poksonidas, Iridoiiridaye va Parioiiridas viruslar avlodli kiradi. Ribonuklein kislotasidan tashkil topgan viruslarga Pikiriiridaye va Reoioiiridas oilalariga mansub viruslar kiradi. 1.Bakuloviruslar yoki tayoqchasimon viruslar oilasiga mansub bo‘lgan viruslar asosan hasharotlarning tanasida riiojlanadi. Bakuloviruslar ikkita gruppachaga bo‘linadi. A) Kasallik tarqatuvchi poliedrozlarga B) Kasallik tarqatuvchi granulezlarga Poliyedrozlarning bu kichik gruppachasiga juda ko‘plab viruslar kiradi va ular hasharotlarda turli xildagi virusli kasalliklarni tarqatadi. 1982 yilda professor I.I.Guliy tomonidan aniqlanib to‘zilgan ruyxatda 109 turdagi hasharotlarni zararlashi aniqlangan. Bu poliyedrozlar bilan asosan kemiruvchi zararkunandalarning qurtlari zararlanadi, viruslar bilan kasallangan qurtlarning tanasi ok-sariq suyuklikka aylanadi va anashu suyuklik og‘zidan okib kurib qoladi. Bu biologik usulni rivojlanishida tabiiy munozanatni saqlanishida alohida ahamiyatga egadir. I) kichik guruhidagi Granulezlar tayokchasimon zmas oval shaklida dumalok bo‘ladi va poliyedrozlarga nisbatan ancha kichik bo‘ladi. Bu turdagi granulezlardan archa bargini bujmaloqlantiruvchi qurtni kasallantiradigan I deb yuritiladi. Bu virus 34 turdagi kemiruvchi zararkunandalarni kasallantiradi. 2. Paksvirus yoki chechak virusi - bu viruslar bilan juda ko‘plab umurtqasiz hayvonlar, hasharotlar kasallanadi. Bu kasalliklarni tarqatuvchi bo‘lib, bu may qo‘ng‘izini chechak kasali bilan zararlaydi, natijada juda ko‘plab may qo‘ng‘izi ulib ketadi. Bundan tashqari kemiruvchi zararkunandalardan 20 turdagisi shu chechak virusi yordamida kasallanib halok bo‘lishi manbaalarda z’lon etilgan. Bo‘lardan tashqari yaltirok viruslar, Parioviruslar, Pikarnoviruslar, Reoviruslar ham sitoplazmatik poliyedrozlardan tashkil topgan bo‘lib sobiq SSSR hududidagi 70 turdagi kemiruvchi zararkunandalarni zararlanishi aniqlangan. ( Guliy 1982 y) bo‘lib qishloq xo‘jaligida biologik usulni riiojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Polidroz va Granulez tipidagi viruslar ancha turgun bo‘lib, tabiatda o‘zok muddatda saqlanib zararli hasharotlarni kasallantirib, ko‘payish xususiyatiga egadir, bu biologik usulni yanada riiojlantirishga katta yo‘l ochadi. Har bir kemiruvchi zararkunandalarning alohida-alohida zararlaydigan maxsus viruslari xafi mavjud. Masalan, Bakulovirus bombikus faqat ipak qurtini zararlaydi xolos, boshqa qurtlarni zararlamaydi. Bu sohada virusologiya fani keyinchalik kuchli rivojlana borishi natijasida ko‘plab yangidan-yangi viruslar topiladi, ulardan biologik usulda keng foydalanish imkoni tug‘iladi. Hozirning o‘zida viruslardan ko‘plab biologik preparatlar Iirin-NSH, Iirin-KSH kabi moddalar ishlab chiqarilib biologik usulda keng qo‘llanilayotir. Viruslarning zararli hasharotlarni kasallantirishi havo nazorati issiq va quruq bo‘lsa tezlashadi, aksincha namlik kuchli sovuq bo‘lsa ularni faoliyati susayadi. Viruslar shu tariqa biologik usulni rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Virus kasalliklari bilan kurash choralari shartli ravishda profilaktik va terapevtik (davolovchi) tadbirlarga bo‘linadi. Profilaktik choralarga ekish uchun virussiz material ishlatish, viruslar va vektorlarga chidamli ekin navlarini qo‘llash, vektorlar bilan kurash, vaksinasiya, agrotexnik usullar va karantin, davolovchilarga termoterapiya va b. kiradi. Ekish uchun virussiz material ishlatish. Bu material virus bilan zararlanmagan o‘simliklardan tayyorlanadi. Urug‘lik ekinlar, ko‘chatxonalardagi nihollar yagana qilinadi va yaqqol virus bilan zararlanganlari olib tashlanadi. Ammo virus latent shaklda bo‘lsa, kasallikning tashqi belgilari hosil bo‘lmaydi. Bunda o‘simliklar serologik usul yordamida analiz qilinadi va virus bilan zararlanganlari yo‘qotiladi. Virussiz material tayyorlash uchun o‘simlikning apikal (tepa qismi) meristemasi kulturasini tayyorlash usuli (masalan, kartoshka, qulupnay, chinnigul va boshqa ekinlarni yetishtirishda) keng ishlatiladi. Vektorlar va viruslarning rezervatorlari bo‘lgan begona o‘tlar bilan kurashish muhim tadbirlar hisoblanadi va ular mexanik (ekinlarni chopiq qilish, hasharotlarni tutqichlar yordamida yo‘qotish) usullarni yoki ko‘proq darajada kimyoviy preparatlarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Ayniqsa sistemali insektisidlar ekinlarni virus tashuvchi hasharotlardan uzoq muddat davomida samarali himoya qiladi. Chidamli navlar. Virus kasalliklari bilan kurashda virusga yoki uning vektoriga chidamli navlar o‘stirish samarali va iqtisodiy jihatdan foydali usul hisoblanadi. Ayniqsa bir necha virusga chidamli navlarning ahamiyati katta. Hozirgi davrda viruslar va boshqa patogen mikroorganizmlarga chidamli bo‘lgan ko‘p ekinlar navlari, jumladan, transgen navlar yaratilgan va amaliyotda qo‘llaniladi. Vaksinasiya (emlash) – o‘simliklarni viruslarning avirulent yoki kam virulent shtammlari bilan oldindan zararlab, ularning virulent shtammlarga chidamliligini oshirishdir. Bunda o‘simlikda latent (yashirin) yoki zo‘rg‘a ko‘rinadigan infeksiya (sub’infeksiya) rivojlanadi. O‘simlik vaksinasiyasi odamlar va hayvonlar vaksinasiyasidan farq qilmaydi. Har ikki holda ham organizmda infeksiyaga immunitet paydo bo‘ladi. Ammo hayvonlar va o‘simliklar immuniteti mexanizmlari bir xil emas. Hayvonlar qonida kasallik qo‘zg‘atuvchining rivojlanishi va ko‘payishini to‘xtatadigan antitelolar hosil bo‘ladi, o‘simliklarda esa emlash viruslar interferensiyasiga asoslangan, ya’ni hujayralarga oldin kiritilgan avirulent virusning u yerda ko‘payishi keyin kirgan patogen virus ko‘payishiga to‘siq bo‘lib xizmat qiladi. Viruslar interferensiyasining mexanizmi hozirgacha to‘la aniq emas. Shu bilan birga, emlangan o‘simliklar, masalan, o‘ta zararli kasalliklar – deformasiyalovchi mozaika hamda barg va meva nekroziga qarshi vaksinalangan pomidor ekinining ushbu kasalliklardan to‘la himoyalanishi hozirgi davrda hech qanday shubha tug‘dirmaydi. Emlangan ekin hosili emlanmagan, virus bilan zararlangan ekin hosiliga nisbatan 20-30% ga oshadi. Kartoshka o‘simliklarini ham muvaffaqiyat bilan emlash mumkin. Vaksinasiya uchun virussiz tuganaklar tanlab olinadi. O‘simliklar 2 haqiqiy barg fazasida kartoshka X-virusining zaif shtammi bilan emlanadi. Qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunandalari bilan juda ko‘plab zamburug‘lar o‘zaro bog‘liq bo‘lib, faqat zntomopatogen zamburug‘larning soni 530 turdan ko‘proqni tashkil etadi. Bu zamburug‘larning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, ular zararli hasharotlar tanasiga bemalol kirib oladi, hasharotlar ichida zamburug‘lar turli xildagi fermentlar (xitinaza) chiqaradi, zamburug‘lar sporalar yordamida ko‘payishi hisobiga hasharot tanasida shishlar hosil bo‘ladi, sekin-asta sporalarning ko‘payishi natijasida hasharotlar halok bo‘ladi. Zamburug‘lar hasharotlarni imago va g‘umbak holatida ham zararlaydi. 1883 yilda Rus olimi I.I.Mechnikov tomonidan g‘alladagi mitani kasallantiradigan kuk muskardinni aniqladi va 1990 yillarga kelib. I. Krasilshikov bilan birgalikda bu zamburug‘ni ko‘paytirishib, bug‘doy mita qo‘ng‘iziga va lavlagi o‘zunburuniga qarshi kurashda ishlatilib biologik usulni boshlashga ilk qadam kuydilar. Zararkunandalarda eng ko‘p kasallik tarqatuvchi zamburug‘lardan zigamisetlar sinfiga mansub bo‘lgan Labulben guruhidagi zamburug‘lardir. Labulben guruhiga mansub zamburug‘lar 1500 tur, 150 avlod va 3 oilani tashkil qiladi. Bu zamburug‘lar butun dunyoga tarqalgan bo‘lib ko‘pincha tropik va subtropik sharoitlarda ko‘plab tarqalgan. Labulben zamburug‘larning ko‘pchilik qismi hasharotlar bilan bog‘liq bo‘lib, asosan qattiqqanotlilar, to‘g‘riqanotlilar, pardaqanotlilar, ikki qanotlilar va kanalarda tekinxo‘rlik qiladi. Qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkunandalariga kasallik tarqatuvchi zamburug‘lar kuyidagicha klassifikasiyalanadi: Bu zamburug‘lar asosan 2 ta sinfga ya’ni zigomisetlar va deytromisetlar sinfiga bo‘linadi. Zigomisetlar sinfi o‘ziga zntomoftor oilasini biriktiradi. Entomofor zamburug‘ uncha riiojlanmagan bir hujayrali miseliy-ipchalardan iborat. Bu zamburug‘ bilan zararlangan hasharot tanasida ipchalar miseliylar alohida gifat tana hisoblangan elementlarga bo‘linadi, bu elementlar hasharotlar tanasiga zahlangan yeridan kirib olib uning tanasi to‘liq parchalangungacha zamburug‘lar ko‘payaveradi, konidiyalarning hasharot tanasida o‘sishi to hasharot ulib bo‘lmaguncha davom etadi bu chigirtkalarda 5-8 kun, shiralarda zsa 2-3 kun davom etadi. Entomoftor zamburug‘larning yana bir asosiy xususiyatlaridan biri shuki, zamburug‘ pishib yetilgan ipchalarini- konidiyalarini yuqori kuch bilan o‘zining tanasi kattaligidan bir necha ming barobar o‘zokka tashlay oladi, anashu tashlangan konidiyalar 72 soatgacha hayotchanligini saqlaydi va unga ham tegishi bilan o‘sa boshlaydi. Zamburug‘ning ipchalarini tashlaydigan o‘ljalari topilmasa yetilgan ipchalarini birinchi, ikkinchi, uchinchi marta hatto to‘rtinchi marta tashlab turadi va qachon o‘ljasi topilguncha zamburug‘ o‘z hayotchanligini saqlab turish qobiliyatiga ega, entomoftor zamburug‘larda konidiyadan tashqari uyqudagi sporalar ham bo‘ladi, bu sporalar yoz paytida o‘ljasi tanasiga tushish bilanoq rivojlana boshlaydi va o‘ljasini o‘ldiradi. Bu entomoftora oilasiga 3 tur kiradi, bo‘lar entomoftora,massaspora va tarixiumlardir. Zamburug‘ning entomoftora vaqili birgina hasharotlarni zararlashdan tashqari otlarni, eshaklarni va hatto odamlarni ham zararlaydi va ularda mikoz kasalligini tarqatadi. Bu zamburug‘ning to‘rt safdagisi shiralarning bir necha turini, tripslarni qo‘ng‘izlar va ularning qurtlarini, karam oq kapalagi qurtlarini, karam kuyasi, chigirtkalarni va qandalalarni ham zararlaydi. Massaspora zamburug‘i faqatgina Amerika ashulachi sikadasinigina zararlaydi xolos. O‘simliklarni kasalliklardan ishonchli himoya qilmasdan qishloq xo‘jalmk sohasi samarali bo‘lishini va yuqori hosil olishni ta’minlash mumkin emas. O‘simliklarni himoya qilishda profilaktik, yoki fitosanitar (kasalliklarning oldini olishga qaratilgan) va terapevtik (davolovchi) chora-tadbirlar qo‘llanadi. Fitosanitar tadbirlar o‘simliklarni himoya qilishning negizidir. Ularga seleksion-urug‘chilik va agrotexnik usullar, davolovchilarga esa fizik-mexanik, biologik va kimyoviy tadbirlar kiradi. Karantin alohida fan sifatida ajratiladi. Seleksion–urug‘chilik usulning maqsadi o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshirishdir. Bu usul chidamli duranaylar yaratish, ekishga mo‘ljallangan urug‘ va ko‘chatlarning sifatini nazorat qilish ishlarini o‘z ichiga oladi hamda ularni tashish va saqlash davrida qoidalarga rioya qilishni boshqaradi. Profilaktik tadbirlardan urug‘chilik va ko‘chat yetishtirishni tashkil qilishning ahamiyati katta va ular ekish uchun sog‘lom material tayyorlashni ta’minlaydi. Urug‘, qalamcha va boshqa ekiladigan materiallar yuqori sifatli, patogen mikroorganizmlar bilan zararlanmagan – davlat urug‘ nazorat tashkilotlari tomonidan sifatli ekanligi va ularda infeksiya yo‘qligi sertifikatlangan bo‘lishi lozim. Urug‘chilik tizimi quyidagi vazifalarni bajarishi o‘ta muhim: a) ekishga mo‘ljallangan materialda infeksiya mavjudligi yoki yo‘qligini baholash (fitopatologik ekspertiza); b) ekiladigan materialni zararsizlantirish va urug‘ yetishtirish uchun ekilgan ekinlarni ikkilamchi zararlanishdan himoyalash; v) bu ekinlarni muntazam fitopatologik nazorat qilish va onda-sonda uchraydigan kasallangan o‘simliklardan tozalab turish. Agrotexnik usul bir qator tadbirlardan (yerni tayyorlash, ekinni parvarishlash, almashlab ekish tizimini yo‘lga qo‘yish va h.) iborat bo‘lib, ular yordamida ekin uchun qulay, kasallik rivojlanishi, qo‘zg‘atuvchilar tuproqda ko‘payishi va tarqalishi uchun noqulay sharoitlar yaratiladi. Bu tadbirlar quyidagilardan iborat: 1) Muayyan tuproq-iqlim sharoitlariga mos keladigan, jumladan kasalliklar kuchli tarqalishi va rivojlanishi xavfi bo‘lgan joylarda chidamli navlar ekish. 2) Yerni agrotexnika qoidalariga rioya qilgan holda tayyorlash; ekish vaqtini, ekin qalinligini to‘g‘ri tanlash. Bu qoidalarga rioya qilmaslik ekinlarning kasalliklarga chidamliligi pasayishiga olib keladi. Misol uchun, ko‘chat va nihollar juda qalin ekilishi ularda kasalliklar tez tarqalishi va daraxtlar kuchli zararlanishi yoki nobud bo‘lishiga olib keladi. O‘simliklar kasalliklar bilan zararlanishiga o‘g‘itlarning ta’siri katta. Organik va mineral o‘g‘itlarni qo‘llash o‘simliklar ko‘p (ayniqsa tuproq zamburug‘lari qo‘zg‘atadigan) kasalliklar bilan zararlanishini kamaytiradi, saprotrof mikobiotani faollashtiradi, tuproqdagi infeksiya zahirasini kamaytiradi, o‘simliklar o‘sish sharoitlarini yaxshilaydi, natijada ularning kasalliklarga chidamliligi ortadi. Kaliy va fosforli o‘g‘itlar o‘simliklarning kasallik qo‘zg‘atuvchilariga chidamliligini kuchaytiradi. Keyingi yillarda entomoftor zamburug‘lar ustida qator ilmiy muassasalarda ilmiy ishlari olib borilyapti, 1977 yilda Ioronina tomonidan o‘tkazilgan tajribada shiralarga qarshi zamburug‘larni qo‘llash mumkinligi haqida xulosa qiladi. Deytromisetlar sinfi-bu sinfga ko‘p mag‘izli hujayradan iborat shoxlovchi gaploidli miseliydan iborat bo‘lgan zamburug‘larni birlashtiradi. Deytromisetlar-mayda jonivorlarning to‘plam guruhidir. Bu sinfga kiruvchi takomillashmagan zamburug‘lar to‘rt tartibiga bo‘linib, ulardan ikkitasi gifomisetlar va sferopsidallardir, bular kasallik tarqatuvchi zamburug‘lar hisoblanadi. Gifromisetlar tartibi - bu tartibga zamburug‘larning o‘z konidiyasini o‘zi olib yuradigan guruhlari birikkan bo‘lib, bu tartibdagi zamburug‘lar to‘rt oilaga bo‘linadi, shulardan uchtasi maniliyelar, stilbellolar, tuberkulyarlar asosan hasharotlarda kasallik tarqatuvchi zamburug‘lar hisoblanadi. Maniliylar oilasi - 200 dan ortiq avlod va 1500 dan ortiq turni o‘ziga biriktiradi. Bular ichida zararkunandalar va o‘simliklarda kasallik tarqatuvchi zamburug‘lar mujassamlangan, bu oilaga iyertisillium aspergillius, pesilomiщyes, boiyeriya, metarrizium avlodlari kiradi, bu avlodlar ichida hasharotlarda kasallik tarqatuvchi zamburug‘lar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Iyertisillium avlodiga mansub bo‘lgan zamburug‘lar bir hujayrali konidiyadan iborat. Bu zamburug‘ A.A.Yeiloxova IIZR tomonidan 1940 yillarda kashf etilgan bo‘lib, issiqxonalardagi okqanot pashshaga qarshi kurashda ishlatilmokda. Zamburug‘ni laboratoriya sharoitida ko‘paytirsa bo‘ladi, buning uchun biolaboratoriyada don kuyasini ko‘paytirishda ishlatilgan arpani sut shishasiga solinadi aitolai yoki qaynoq suvda zararsizlantiriladi va uni zamburug‘ bilan zararlanadi. 2-3 haftadan suvg hosil bo‘lgan ipchalar – konidiyalar yigib olinib undan (milimetr suvda 6-8 millvard konidiya sporali suspenziya tayyorlanib issiqxonalardagi oqqant pashshaga qarshi purkaladi). Nektriyeiid avlodiga mansub bo‘lgan zamburug‘lar yumaloq piknidiya iborat bo‘lib, bu zamburug‘lar ichida amaliy ahamiyatga ega bo‘lgani ashersoniyadir, qaysiqi, uning tarkibiga 60 turdagi zamburug‘lar kiradi, ularni ko‘pchiligi xaltachasimon zamburug‘lardan iborat. Ashersoniya zamburug‘i 20 gramm agar, 1 litr piio sislosiga aralashtirib uni avtoklavda zararsizlantiriladi va unga zamburug‘ qo‘shiladi, bu muhitda qayta ashersoniya ko‘payadi, shu tariqa ko‘paytirilgan ashersoniya zamburug‘i yig‘ib olinib Adjariya sharoitida iyun – iyul oylarida sitrus ekinlarida tarqaladigan oqqanaot pashshasiga qarshi kurashish maqsadida 0,5 litr ashersoniya zamburug‘ini 1000 litr suvga aralashtirib purkaladi. Zamburug‘ni rivojlanishi uchun 80-90% namlik va 20-25 0S issiqliq bo‘lishi lozim shunda zamburug‘ tez ko‘payib oqqanotni uldiradi. Ashersoniya zamburug‘i bilan oqqanotga qarshi ishlov berilganda uning samarasi 95-97% ni tashkil etmokda. Ashersoniyaning afzallik tomoni shundaki, u znkarziyada kasallik tarqatadi. - Tabiatda mavjud bo‘lgan zamburug‘lar ichida, ularning yirtqichlik bilan hayot kechiradiganlari ham mavjud. Yirtqich zamburug‘lar qanotsiz hasharotlar va nematodalar bilan oziqlanadi. Yirtqich zamburug‘larning ipchalari-misheliylari tuproqda ko‘payadi, tuproqdagi o‘simlik qoldiqlari va boshqa chirindilar bilan oziqlanadi, zamburug‘ oziqasining bir qismini o‘zi ushlab olgan o‘ljasidan oladi. Yirtqich zamburug‘larga xitridiomisetlar, zigomisetlar va oomisetlardan tashkil topgan turkum taksonomik guruhlardan iborat. Bu zamburug‘larga bo‘lgan qiziqish keyingi yillarda juda kuchaydi. Chunki ular yordamida zararli fitogel-mintlarga qarshi kurashda yaxshi samara berayotir. Yirtqich zamburug‘larning miseylarida har - xil to‘tqich vazifasini bajaruvchi moslamalar riiojlanadi, bu moslamalar tarkibi yopishqoq kleysimon bo‘lib, ular yordamida o‘ljasiga yopishib oladi, uning tanasida ko‘payib halok qiladi. Yirtqich zamburug‘lar asosan zararli nematodalarni kuchli darajada zararlaydi 1979 yilda Mixtayev va 1981 yilda Fransiyalik R.Ferronlarning yozishlariga qaraganda yirtqich zamburug‘larni laboratoriya sharoitida ko‘paytirib, zamburug‘ suspenziyasini tuproqqa o‘tkazishdan bir oy oldin purkab qo‘yilganida ekinlarni 18 oygacha zararli nematodalardan himoya qilib turganligini e’lon qilgan. Demak, yirtqich zamburug‘larni zararli nematodalarga qarshi ishlatib yuqori samara olish mumkin zkan. Tabiatda zamburug‘larning turlari turli tuman bo‘lib, ular har xil sharoitida rivojlanadi, har xil zararkunandalarni kasallantirish xususiyatiga ega bo‘lib, zamburug‘larning hayotiy faoliyati natijasida zararli hasharotlarning sonini iqtisodiyy zarar keltirmaydigan darajada saqlab turishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, zamburug‘lardan tayyorlangan suspenziya va preparatlar yordamida hasharotlarga qarshi ishlov berilishi natijasida ularning soni 80-85 % kamayishi, qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalari va kasalliklariga qarshi biologik usulni keng joriy qilishda zamburug‘lar muhim ahamiyatga egadir. 2.2. Antagonistlar va ularning qishloq xo’jaligida ishlatilishi
Biologik preparatlar dunyoda sanoqli miqdorda bo‘lib, hozirgi vaqtda 30 ga yaqin sanoatda mikrobiologik preparatlar ishlab chiqariladi. Biologik moddalarning ishlab chiqarilayotgan qismini teng yarmi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ishlatiladi. Biologik preparatlar basillius tyurinchiyezis deb nomlangan issiqqa chidamli yuqori zaharlilik xususiyatiga ega bo‘lgan o‘zidan kuchli zaharli modda ekzotoksin chiqaradigan kristall shakldagi moddalar hisoblanadi. Biologik preparatlar basillius tyuringiyezis deb nomlangan issiqqa chidamli yuqori zaharlilik xususiyatiga ega bo‘lgan, o‘zidan kuchli zaharli modda zkzotoksin chiqaradigan kristall shakldagi moddalar hisoblanadi. Biologik preparatlar kemiruvchi va surunchi zararkunandalarga qarshi kurashiganida ularga keng doirada ta’sir etish xususiyatiga egadir. Biologik moddalar bakteriyalardan tashqari, zamburug‘lardan viruslardan va antibiotiklardan ham ishlab chiqaradi. Biologik preparatlar asosan xorijiy mamlakatlarda ishlab chiqariladi. Masalan: baktospgin, dipel biologik preparatlarning insektisidlardan farqi shundaki, ularning hasharotlarga ta’sir etish kuchi uzoq muddatgacha saqlanadi, ular zararkunandalarga qarshi kurashda tezlik bilan ta’sir etmay asta sekin bo‘ladi. Entobakterin - quruq, pushti rangdagi kukun holida ishlab chiqarilib, 1 g da 30 mld gacha hayotchan sporalari bor. O‘simlik bargini kemiruvchi zararkunandalarga qarshi qo‘llaniladigan 1 ga yer uchun havo harorati +24-32oS bo‘lganda 2 kg dan, 8-24oS da 2,5 kg, 13-17oS da 3 kgdan sarflab purkaladi.Entobakterin Rossiyada ishlab chiqariladi. Baktospein-zamburug‘li biologik modda bo‘lib, 1g da 16 mingta spora bo‘lib, o‘simlik va zararkunandaga yaxshi yorishadi. U purkalganda 3-4 soat keyin zararkunandaning oziqlanishi to‘xtab, 1,5-3 kundan so‘ng halok bo‘ladi. Bu modda umuman zaharsiz bo‘lib, o‘simlikning o‘sishi va rivojlanish davrining hamma paytlarida 400 g/ga sariflash mumkin. U faqat qurtlarning 1-2 yildagilariga ta’sir etadi xolos. Bitoksibasillin (BTB)-zamburug‘li hisoblanib, uning ta’sir etunchi qismi-zkzotoksin zaharlik xususiyatiga ega bo‘lgan 45 mld hayotga sporasi 1 g da bo‘lib, hamma turdagi qurtlar uchun 1,5-2 kg/ga, bog‘lardagi qurtlar uchun 3-5 kg/ga, kolorado qo‘ng‘iziga, g‘o‘za tunlamiga 3-4 kg/ga sariflab purkaladi. Dendrobasillin-asosan basillius tyurgiyenzis kompleksidan iborat bo‘lib, bunga qo‘shimcha tekinxo‘r dendrolimus moddasi qo‘shiladi. Och pushti rangdagi quruq kukun xolida bo‘lib, 1 g da 30-60 mld hayotchan spora bor. Hamma turdagi qurtlarga qarshi keng qo‘llaniladi. Bedapoya daraxtlardagi qurtiga qarshi 1-2 kg/ga, sabzaiot qurtlariga 2-3 kg/ga, ko‘sak qurtiga 2-2,5 kg dan, unga 30 g fozolon qo‘shib purkaladi. Bu miqdor 30 mldli dendrobasillindan hisoblanib, 60 mld sporaligidan 2 borabor kam ishlatiladi. Dipel - bu ham zamburug‘li modda bo‘lib, oq tusdagi kukun, uning 1 gda 16 ming spora bo‘lib, daraxtlarni zararlaydigan kemiruvchilarga qarshi 0,5-2 kg/ga hisobida ishlatiladi. Biologik moddalar ichida dipel ipak qurtiga kuchli zarar keltiradi. Ho‘l shaklidagi bakterodensid katta-katta donador shakldagi sariq rangdagi mahsulot bo‘lib, uning 1 grammida 0,1 millard hayotchan sporalarga ega bo‘lib, preparatning asosi salmonella interidis Isachenko turi hisoblanadi. Bu biologik preparatni uy sichqonlari, kalamushlar va so‘ng kalamushlariga qarshi kurashda tajriba tarqasida ishlatishga ruxsat etilgan bo‘lib, undan 20 foizli zaharli yem tayyorlanadi. Ya’ni 80 kilogramm bug‘doyga 20 kilogramm baktorodensid aralashtiraladi, zaharlisi tayyorlashda bug‘doyga preparatni yetishtirish uchun 80 kg bug‘doyga 10 kg un qo‘shib yengil namlanadi. Omborxonalarga to‘plangan bug‘doy atroflariga bakterodensiddan tayyorlangan zaharli yemdan 1m3 joyga 1-6 grammgacha sariflanadi, so‘ngra kolgan qismini zxtiyotkorlik bilan yigib olinadi va yokib tashlanadi, dala sharoitida zaharli yem sichqon va kalamush uyalari og‘ziga 0,1-0,4 kg/ga sariflanadi, faqat bir marta ishloi berishga ruxsat etiladi, omborxonalarda zsa omborga don qo‘ygungacha va don qo‘yilgandan keyin ya’ni 2 marta zaharli yem bilan ishloi berishga ruxsat etiladi. So‘ng kalamushga qarshi kurashi uchun zaharli yem mayda qilib to‘g‘ralgan kartoshkadan tayyorlanadi. Bunda 100 kg pishmagan, maydalangan kartoshkaga 36 kg bakterisidni qo‘shiladi va aralashtiriladi. 36 kg bakterisidni 20 kilogrammi preparat va 16 kilogrammi suvdan iborat bo‘ladi. Ishlatishda zaharli yemni kalamush ko‘paygan suv havzalariga, zavurlarning qirg‘oqlariga sochma usulda 1m2 joyga 0,5 kg dan sarflab ishlovberiladi. BIP – biologik insektisidni modda bakterial, ya’ni bakteriallardan tashkil topgan bo‘lib, B. Turinchiyenzis bilan birga uning kaikazius qismidan quruq kukun shaklida ishlab chiqarilib, 1 g da 20-30 mld hayotchan spora bo‘lib, sabzaiotdagi kemiruvchi zararkunandag a 2-3 kg/ga, olma qurtiga 2,5-5 kg, ko‘sak qurtiga 2,5-3 kg, harorat +13 oS dan yuqori bo‘lganda purkaladi, chunki sporalarning rivojlanishi past haroratda sekin bo‘ladi. Iirin – KSH virusli biologik modda bo‘lib, suyuq holida poliyedrozlardan tashqari topgan bo‘lib, uning tarkibida 50% gliserin 1 ml da 1 mld poliyedroz bor. Bu moddani temperatura +4-220S da xalkasimon ipakchi qurtiga qarshi kurashda va olma krtining 1-2 yoshdagisiga 0,2- kg/ga sariflanadi, faqat 1 marta, chunki u uzoq turish xususiyatiga ega. Iirin-ZKS suyuk holdagi virusli poliyedrozlardan tashkil topgan bo‘lib, 1 ml yoki titrida 1 mld hayotchan bakulovirus bo‘lib, Virin-Kshga nisbatan zararsiz, karam kapalagining qurtiga 100 g/ga sarflab, harorat +150S bo‘lganda kechki payt ishlatiladi. Virin-ZNSH, Virin-GYAP kabilar kemiruvchi zararkunandalarga qarshi 0,2 kg/ga va 0,3 kg/ga ishlatiladi. Antibiotiklar asosan qishloq xo‘jalik ekinlari kasalliklariga qarshi ishlatiladigan biologik preparat bo‘lib, bular jumlasiga trixotsin, fitobakteriomisin va fitoilavin-100 kiradi. Trixotesin sariq rangdagi suvda erimaydigan kristall shaklida texnik mahsulot bo‘lib tarkibida hayotchan trixotesium deb nomlangan zamburug‘ bo‘lib, u spirt va dixlor etan va boshqa erituvchilarda yaxshi eriydi. Trixotisinni 10% li ho‘llanunchi kukun shaklida ishlab chiqariladi 1 grammi tarkibida 100000 hayotchang spora bor, suv bilan turg‘un suspenziya hosil bo‘ladi, kishilar va issiqkonli hayvonlarga o‘rtacha zaharlilik xususiyatiga ega, bu preparat bodringni un shudring kasalliga qarshi kurashda gektariga 2 kg dan sariflanib ishlov beriladi, ishlov berishni 2 marta 7-8 kundan so‘ng qaytadan purkash usuli bilan ishlatiladi. Trixotesinning 1% li dusti bug‘doyning ildiz chirish kasalliga qarshi 1 tn urug‘likka 2 kg preparat sariflab urug‘ni ekishdan oldin dorilab eqiladi. Fitobakteriomisin hayotchan aktinomisetlardan bo‘lib, uning 1 gramm tarkibida 50000 hayotchan sporasi bo‘ladi, 5 va 2% li dust shaklida ishlab chiqariladi qo‘shimcha massasi koalin va talk hisoblanadi, 5% ligidan bug‘doyning ildiz chirish kasalligini oldini olish uchun 1 tonnasiga 3 kg sarflab dorilab eqiladi. Fitobakteriomisinning 1% li suspenziyasi bakterioz kasalligini oldini olishda ishlatiladi. Fitolavin-100 1 gr tarkibida 100000 birlikdagi quruq kukun bo‘lib, uning aktivligi fitobakteriomisinga uxshashdir. Kishilar va issiqqonli hayvonlarga kam zaharli, bu preparat bug‘doy, arpadagi ildiz chirish soyadagi bakterioz kasalligini oldini olishda 1 t siga 2 - 3 kg sariflab urug‘liklar dorilab eqiladi. Hamma biologik moddalarning saqlash muddati 2 yil bo‘ladi. Umuman, biologik moddalarning ko‘pi tabiat uchun, issiqqonli hayvonlar uchun zararsiz bo‘lib, biologik usulni keng joriy etishda keyingi yillarda katta maydonlarda qo‘llanilmokda. Xulosa Tabiatning mantiqan zid qoidasi bor: organizmlar qanchalik kichik bo’lsa, ular shu qadar unumli ishlaydi. Tirik mavjudodlarning o’sish va ko’payish energiyasi va ular hosil qiladigan massasi ana shu organizmlarning hajmlariga teskari proporsionaldir. Tabiat qonuni ana shunday. Organizm naqadar kichik bo’lsa, u shu qadar tez rivojlanadi va ko’payadi, u vaqt birligi ichida nihoyatda ko’p jonli moddalarni hosil qiladi. Aksincha, organizm hajm jixatidan naqadar katta bo’lsa, u shu qadar sekin o’sadi va ko’payadi. Bu qonunni uy hayvonlari, ular tanasining tirik massasini umumiy oshib borishi misolida ko’rib chiqaylik. Bunday qaraganda buqa, qo’y yoki echki, aytaylik jo’jaga nisbatan avzallikka ega. Lekin jo’ja eng yuqori ish unumiga ega. Broyler sanoatida tirik vazndagi bir tonna go’shtni chorvachilikdagiga nisbatan sakkiz barobar tez yetishtiriladi Hajmi yanada kichikroq organizmni ko’rib chiqadigan bo’lsak, bu tafovut yana ham katta bo’ladi. O’simliklar shirasi bilan oziqlanadigan kichik tekinxo’r hashorot bo’lgan giyoh biti yoz davomida 18 martta avlod beradi. Bir giyoh bitining 5-nchi bo’g’inidagi avlodi deyarli 10 mlrd ga borib qoladi. Giyoh bitini bakteriya bilan taqqoslaydigan bo’lsak, u vaqtda giyoh biti bakteriyaga nisbatan bahaybat ko’rinadi. Buqaga bakteriyani solishtirib ko’rish esa birinchi qarashdayoq, xatto g’alati va ba’mani bo’lib tuyuladi: buqaning vazni 450 kg, mikrob hujayrasi ko’zga chalinmaydi va vaznsizdir Basharti biosintezni, masalan, oqsil singari g’oyat qimmatli mahsulotni taqqoslab ko’radigan bo’lsak, u vaqtda mikroorganizmlar shubxasiz juda katta afzallikka, buqaga nisbatan ustunlikka ega bo’ladi. Tirik vazni 300 kg keladigan buqa 1 sutkada zo’r berib boqilganida ham etiga 1,2-1,3 kg et yoki 120 gr oqsil qo’shadi. Achitqilarning 300 kg hajmidagi hujayralari 1 sutkada 25-300 ming kg biomassani yoki 11-13 ming kg oqsil beradi. Bunda mikroorganizmlar hosil qiladigan oqsil aminokislotalargagina emas, shu bilan birga zarur vitaminlarga ham boydir. Achitqilar oqsilni buqa organizmiga nisbatan 100 ming barobar tez to’playdi. Bakteriyalar biomassa va oqsilni achitqilardan ham tezroq to’playdi. Hayvonlar oqsilni o’simlik xom ashyosi hisobiga sintez qiladigan bo’lsa, mikroorganizmlar uchun arzon sanoat chiqindilari kifoyadir. Shunday qilib, mikrobiologik sintezning potensial energiyasi juda ham kattadir. Akademik Mishustinning ma’lumotlariga ko’ra 1 ga tuproqning mikroflorasi 500 gektarga teng keladigan yuzaga ega bo’ladi. Mikroorganizmlar o’z tanalarining juda katta sirtidan tuproqqa biologik katalizator hisoblangan fermentlar ajratadi. Bu fermentlar organik va mineral birikmalarga aylanishi bilan bog’liq kimyoviy reaksiyalarni keskin ravishda jadallashtiradi. Mikroorganizmlar shu tariqa tuproq unumdorligini oshiradi. Mikroorganizmlarning asosiy guruxlari-bakteriyalar va unga yaqin shakllar, mog’or va zamburag’lar (achitqi drojjalar), suv o’tlari, protistlar (oddiy-sodda hayvonlar), viruslar. Oziq-ovqat mikrobiologiyasida bakteriya, mog’or va zamburug’lar katta ahamiyatga ega. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. Virusologiya asoslari‖ darslik. Vahobov A.H. ―- Toshkent: Universitet, 2017. Ваҳобов А.Ҳ. Ўсимлик вирусларини аниқлашда иммунология усулларини қўллаш. Ваҳобов А.Ҳ. –Тошкент: ТошДД, 1991. Umumiy va qishloq xo'jaligi fitopatologiyasi. Sheraliyev.A. –T.: “Talqin”.2008 BMI. O`rinova Anora Abduvali Qizi. T.: 2018. Қишлоқ хўжалигида иктисодий ислохатларни чуқурлаштириш дастури /1998 -2000 /. Т., Ўзбекистан Қишлоқ хўжалик ўсимликларини зараркунанда, бегона ўтлар ва касалликлардан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунлар. 21 сентябрь 2000 йил. Ўзбекистон республикаси худудини карантиндаги зараркунандалар, ўсимлик касалликлари ва бегона ўтлардан мухофаза қилишга доир қонун хужжатлари. Тошкент. 2000 йил. Родыгин М.Н. - Общая фитопатология. М., 1977 г. Internet saytlar www.ziyo.net.uz www.determenete.com www.referat.uz https//t.me.manba.uz Download 55.58 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|