Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. A. Isadjanov, N. S. Ismailova jahon iqtisodiyotining

5.3. Mintaqaviy iqtisodiy birlashmalar
Ma’lumki, globallashuv - yaxlit jahon xo‘jaligining shakllanishi, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining jadallashishi natijasida milliy iqtisodiyotlarning bir-biriga chuqur bog‘liqligi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, uning keng transmilliylashishi jarayonini anglatadi. Mintaqaviy integratsiyalashuv esa uning muhim bosqichlaridan biridir.
SHu jihatdan, globallashuv va mintaqalashuv o„zaro bog„liq jarayonlardir. Global darajada tartibga solib bo‘lmaydigan iqtisodiy hamkorlik muammolari mintaqaviy integratsiya doirasida tobora ko‘proq hal etilmoqda. Jahonning u yoki bu qismiga taalluqli bo‘lgan va muayyan umumiylikka ega bo‘lgan bir guruh mamlakatlar o‘rtasida hamkorlik va almashinuvning preferensial shart-sharoitlari o‘rnatilishi, boshqacha aytganda, xo‘jalik hayotining mintaqalashuv jarayoni zamonaviy global iqtisodiyotiga xos xususiyatdir. Mintaqaviy asosda tobora ko‘proq xalqaro iqtisodiy ittifoqlar va birlashmalar paydo bo‘lmoqda, ular doirasida milliy xo‘jaliklar hamkorligi jadal rivojlanmoqda²⁹.
—Iqtisodiy integratsiya” atamasi XX asrning 30-yillarida nemis va shvetsiyalik iqtisodchilarning asarlarida paydo bo‘ldi, biroq bugungi kunda uning bir nechta o‘nlab ta’riflari mavjud.
—Xalqaro iqtisodiy integratsiya” deganda bir qator mamlakatlar takror ishlab chiqarish jarayonlarining bosqichma-bosqich birlashishiga olib boradigan, milliy xo‘jaliklar o‘rtasida chuqur barqaror o‘zaro munosabatlar va mehnat taqsimotining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish baynalminallashuvining yuqori darajasi tushuniladi³⁰.
Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya - bir nechta mamlakatlarning mintaqaviy darajadagi qo‘shma faoliyatini ko‘zda tutadi, ular iqtisodiyotini u yoki bu turdagi yagona mintaqaviy xo‘jalik majmuasiga birlashtirishga olib boradi.
Biroq, muammo —birlashtirish”, —umumlashtirish”, —yaxlitlik” tushunchalariga qanday mazmun kiritilayotganidan iborat.
R. Aron ta‘kidlaganidek: —Agar tovarlar, kapital va insonlarning muayyan miqdordagi iqtisodiy birliklar o‘rtasidagi harakati mazkur birliklardan har birining ichidagi kabi erkin amalga oshirilsa, u holda ushbu birliklar umumlashtirilgan”.
Integratsiyalashayotgan mamlakatlar o‘rtasida tovarlar va ishlab chiqarish omillari harakatining to‘liq erkinlashtirilishi natijasida tashkil topadigan yagona iqtsodiy makon raqobatdosh firmalar sonini oshirish va —miqyos iqtisodiyoti”ning ko‘p sonli samaralaridan foydalanishga imkon beradi.
Integratsiyaga oddiydan murakkabga qarab rivojlanayotgan jarayon sifatida qarash uning shakl va bosqichlarining tasniflanishini amalga oshirishga imkonini beradi.
Turli xalqaro iqtisodiy tashkilotlar asos sifatida qabul qilgan B. Balassa nazariy yondashuvi klassik tasnifga aylandi. B. Balassa, eng avvalo, hamkorlik va integratsiyani farq qilishni taklif etdi. Agar hamkorlik jarayoni turli xildagi kamsitishlarni kamaytirishga yo‘naltirilgan hatti-harakatlaming amalga oshirilishini bildirsa, u holda integratsiya jarayoni kamsitishlarning bartaraf etilishini ko‘zda tutadi. B. Balassa integratsiyaning beshta asosiy shakllarini (integratsion kelishuv turlarini) farqlaydi. EI va boshqa integratsion guruhlarning muayyan tajribasi orqali kiritilgan mazkur nazariyaning zamonaviy modifikatsiyalarini hisobga olgan holda, ularni ko‘rib chiqamiz.
Integratsion kelishuvlarning asosiy turlariga quyidagilarni kiritish maqsadga muvofiqdir:

• erkin savdo zonasi;

  
  

• bojxona ittifoqi;

  
  

• umumiy bozor;

  
  

• iqtisodiy ittifoq (yanada yetuk shaklda iqtisodiy va valyuta ittifoqi);

  
  

• to‘liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya.

  
  

Ajratilgan turlardan har birini batafsil ko‘rib chiqamiz.

Erkin savdo zonasi. Bu holatda kelishuv ishtirokchilari bir-birlariga nisbatan bojxona tariflari va kvotalarni bekor qiladilar. Shu bilan birga erkin savdo zonasining har bir ishtirokchisi uchinchi mamlakatlarga nisbatan o‘zining xususiy tashqi savdo siyosatini yuritish huquqini saqlab qoladi. NAFTAda shunday turdagi integratsiya shakliga yorqin misol bo‘la oladi.
Bojxona ittifoqi. Uning erkin savdo zonasidan asosiy farqi shundaki, bojxona ittifoqi ishtirokchilari nafaqat o‘zaro savdoda tarif va kvotalarni bekor qilishadi, balki uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona tashqi savdo siyosatini yuritishadi. Bojxona ittifoqi bir nechta bojxona hududlarini bittasi bilan almashtirishni ko‘zda tutadi. Bunda ichki chegaralardagi bojxona xizmatlari soddalashtiriladi, ularning funksiyalari esa yagona bojxona hududining tashqi chegaralaridagi tegishli xizmatlarga o‘tkaziladi. 1968- yildan boshlab Yevropa iqtisodiy hamjamiyati (keyinchalik Yevropa ittifoqiga aylantirilgan), shuningdek MERKOSUR, Yevroosiyoning besh mamlakatida (Rossiya, Belorussiya, Kozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston) shakllanayotgan Bojxona ittifoqi ushbu shaklga misol bo‘la oladi. Integratsiyaning bu bosqichida tovar oqimlari sezilarli darajada o‘zgaradi, kelishuvning ishtirokchi mamlakatlaridan import qilish o‘sadi, mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol tarkibida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
Bojxona ittifoqi mantiqan yetarli darajada tugallangan shakl hisoblanadi. Shu bilan birga, tashqi savdo bilan cheklangan holda, u rivojlanishi savdo-iqtisodiy uyushmalarning yanada murakkab shakllariga o‘tish ehtiyojini tug‘diradigan ichki ziddiyatlarni o‘z ichiga oladi.
Umumiy bozor. Bojxona ittifoqi doiralariga qo‘shimcha sifatida, mazkur shakl barcha ishlab chiqarish omillarining ishtirokchi-mamlakatlar o‘rtasidagi erkin ko‘chishi yo‘lidagi to‘siqlaming bartaraf etilishini ko‘zda tutadi. Aytilganlarning barchasi milliy qonunchilik, standartlarning yaqinlashishi, integratsiya institutsional asoslarining rivojlanishi, birlashtirish jarayonlarini umumiy boshqarish organlarining shakllanishini anglatadi.
Umuman olganda, mamlakatlarning muayyan guruhi ichida ishlab chiqarish omillarining erkin harakati jami resurslardan yanada oqilona foydalanish mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish ixtisoslashuvining rivojlanishi, ishlab chiqarish tuzilmalarining maqbullashishi va ishlab chiqarish miqyoslarining ortishidan iqtisod qilish omilidan to‘liq foydalanishga yordam berishi lozim. Shu bilan birga umumiy bozor tarkibiga kiradigan mamlakatlarning iqtisodiy siyosatidagi tafovutlar bunga to‘sqinlik qiladi. Bu holat Milliy iqtisodiyotni tartibga solishda kelib chiqadigan barcha salbiy oqibatlar ziddiyatlarning mavjudligiga yo‘l qo‘yadi. Natijada savdo- iqtisodiy ittifoqlarning yanada murakkab shakllariga o‘tish sharoitidagina hal qilinishi mumkin bo‘lgan muammo paydo bo‘ladi.
Iqtisodiy ittifoq. Mazkur shakl ishtirokchidan yuqorida ta‘kidlangan ziddiyatlarning mamlakatlar yuritayotgan iqtisodiy siyosatning turli sohalarida kelishish yo‘li bilan bartaraf etilishini ko‘zda tutadi. YI doirasida yagona qishloq xo‘jaligi siyosati, kelishilgan sanoat, energetika, transport, mintaqaviy, ijtimoiy, ilmiy-texnik siyosat yuritilishi, bunga yorqin misoldir.
Shunga e‘tibor qaratishimiz kerakki, iqtisodiy siyosat borasida kelishuv jarayoni muayyan darajaga etgach, u o‘z mantig‘iga bo‘ysuna boshlaydi va agar mamlakat o‘z iqtisodiyotining yuqori darajadagi ochiqligi bilan tavsiflansa, yanada keng doiradagi masalalarni qamrab olgan yaqin bog‘liqlikni talab etadi. Mazkur jarayon majmuaviy va yanada murakkab shakl - iqtisodiy va valyuta ittifoqi doirasida o‘zining muayyan mantiqiy yakuniga etishi mumkin.
Valyuta ittifoqi — yagona markaziy bankning tashkil etilishi, yagona valyutaning joriy etilishini o‘z ichiga olgan yagona mintaqaviy valyuta tizimini yaratishdir. Bunda yagona valyuta-kredit va muvofiqlashtirilgan mikroiqtisodiy siyosat borasida kelishuvlar qaror topishi ta‘minlanadi.
To„liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya. Mazkur holatda yagona bozor makonini yaxlit iqtisodiy va siyosiy tuzilmaga aylantirish haqida so‘z boradi. Bu nafaqat kelishuv, balki bitta shaklga keltirilgan, deyarli yagona iqtisodiy siyosat, qonunchilik bazasini to‘liq bir asosga keltirishni ko‘zda tutadi.
Bu bosqichda xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning yangi ko‘p millatli sub’ekti paydo bo‘ladi yoki asta-sekin shakllanadi, yagona federativ yoki konfederativ davlatni qaror toptirishga bo‘lgan hatti-harakatlar sodir bo‘ladi.

4.