Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. A. Isadjanov, N. S. Ismailova jahon iqtisodiyotining

Global taraqqiyotning asosiy jihatlari va yo„nalishlari

Globallashuv jarayonining mexanizmi-jahon iqtisodiyotini modernizatsiya qilish va yangi texnologik uslubga o‘tish, texnologik bazani sifatli yangilash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va raqobatbardoshlik bilan birga hayot sifati va yashash muhitini yaxshilashga qaratilgan.

Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi uni liberallashtirishni talab qiladi, ya‘ni xalqaro savdo, xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliyaviy operatsiyalar yo‘llaridagi cheklovlarni kamaytirish yoki yo‘q qilishni nazarda tutadi. Globallashuv sohasidagi keyingi yutuqlar jahon iqtisodiyotining ochiqlik darajasining umumiy darajasidan, uni liberallashtirish darajasiga bog‘liq.
Globallashuv va liberallashtirish bir xil jarayonning ikki tomonidir, ular orasida yaqin aloqalar mavjud. Bir tomondan, kompaniyalar, banklar, investitsiya jamg‘armalari darajasida xalqaro ishlab chiqarish, savdo, moliyaviy faoliyatni rivojlantirish, kompaniyalarning davlatlararo birlashuvi va sotib olishlarini oshirish, xalqaro ixtisoslashuvni kengaytirish va ishlab chiqarishda hamkorlik qilish ob‘ektiv ravishda ushbu yo‘llardagi to‘siqlarni bartaraf etish yoki zaiflashtirishni talab qiladi. Boshqa tomondan, liberallashtirish o‘z-o‘zidan yanada globallashuv uchun qulay shart-sharoitlar yaratib, uni kengaytirish va chuqurlashtirishni rag‘batlantiradi. So‘nggi yillarda GATT-JST doirasi kengaydi. Bundan tashqari, intellektual mulk huquqlarini himoya qilishning savdo jihatlari bo‘yicha bitim (Trips) tuzildi.
GATSning asosiy ma’nosi xizmatlar savdosini liberallashtirish choralari bo‘lib, u hali ham dastlabki bosqichda. Tripsga kelsak, u intellektual mulkni o‘z ichiga olgan ilm-fan iste’mol tovarlari savdosini osonlashtirish va rag‘batlantirish rolini bajaradi.
Xalqaro iqtisodiyotni liberallashtirishning muhim sohasi xorijiy investitsiyalar rejimi bilan bog‘liq. Xalqaro savdodan farqli o‘laroq, bu sohada liberallashtirish ko‘p tomonlama keng ko‘lamli bitimlar (GATT va GATS kabi) shaklida emas, balki bir tomonlama harakatlar yoki ikki tomonlama va guruh kelishuvlari asosida chet el investitsiyalari yo‘lidagi cheklovlarni olib tashlash yoki zaiflashtirish va xorijiy investorlar uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish asosida amalga oshiriladi.
Erkinlashtirish tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy tendensiya sifatida chuqur, ammo muqarrar qarama-qarshiliklar bilan bog‘liq, chunki turli iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy kuchlarning manfaatlari, iqtisodiyotning turli sohalari, sanoat va moliyaviy guruhlar va kompaniyalar, tarmoqlar va mamlakatlarning manfaatlarini ifoda etadi.
Strategik istiqbolda liberallashtirish zamonaviy jahon iqtisodiyotining zaruriy talabidir. Biroq hozirgi taktik manfaatlar sohasida liberallashtirish ayrim kompaniyalar, tarmoqlar, fermer xo‘jaliklari, mamlakatlar va boshqalar uchun muqarrar foydalar bilan to‘la. Bundan tashqari, "g‘alaba va yo‘qotish" balansi doimo o‘zgarib turadi, shuning uchun bu yerda aniq bir xulosa qilish qiyin masala hisoblanadi.
Qoida tariqasida, "savdo erkinligi" ning eng qizg‘in himoyachilari jahon bozorlarida kuchli va raqobatbardosh mamlakatlar, sanoat, kompaniyalaridir. Ammo ular ko‘pincha (hozirgi AQSH kabi) o‘zlarining umumiy pozitsiyalariga qaramasdan, agar ularning iqtisodiy manfaatlariga tahdid bo‘lsa, proteksion choralar ko‘rishadi.
Bundan tashqari, qulay iqtisodiy kon‘yunktura davrida (butun jahon iqtisodiyoti yoki alohida hududlar va mamlakatlar doirasida) liberalizatsiyaning afzalliklari, ko‘pchilik guruhlar va mamlakatlar uchun foydalari ko‘proq his etilmoqda, shuning uchun iqtisodiy siyosatdagi tegishli jarayonlar yanada jadallashmoqda.
Bu, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning ko‘plab vositalarini milliy manfaatlarga (yoki ushbu vositalarni zaiflashtirishga), shu jumladan, iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlardan keng foydalanadiganlarga nisbatan asossiz ravishda rad etishdir.
Shunday qilib, tashqi iqtisodiy siyosat (yoki aniq va izchil siyosatning yo‘qligi) mamlakatning zamonaviy global iqtisodiyotga haqiqiy integratsiyalashuviga emas, balki jahon moliyaviy bozorlariga bir tomonlama qaramligiga va xalqaro mehnat taqsimoti tizimida quyi maqomni saqlab qolish va hatto kuchaytirishga yordam berdi.
Shu sababli, globallashuv jarayonlarining rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti uchun uning salbiy oqibatlari namoyon bo‘ldi.

3.