Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

74

---

XI BOB. HIZMAT KO’RSATISH SOHASINING RIVOJLANISH
SUR’ATLARINI PROGNOZLASH
11.1. Hizmat ko’rsatish sohasining tarkibi»
Jamiyat ishlab chiqarishining faoliyat yuritish jarayonida iqtisodiyotni 
boshharishning etakchi bo’qini - ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish (HR) 
dasturidir. Hizmat ko’rsatish sohalarini va iqtisodiyotning samaradorligi va 
rivojlanishi ko’p jiqatdan aynan shu dastuming qanchalik asoslanganligiga 
bogliq. Uning dastlabki muhim asosini ko’rsatilayotgan hizmatlami 
iqtisodiy prognozlari tashkil qiladi. Ular hizmat ko’rsatishning rivojlanish 
tendensiiyasini va kelajakdagi istiqbolini tavsiflaydi. Hizmat ko’rsatishni 
iqtisodiy prognozlash ob’ektning o’tmishdagi, qozir va kelajakdagi qolati, 
rivojlanishning muqobil yo’llari yoki boshqaruv harorlarining oqibatlari 
haqida kerakli ahborot beradi va shu orqali iqtisodiyot tarmoqlarini 
boshharish darajasining oshishiga imkon yaratadi.
Hizmat 
ko’rsatishni 
iqtisodiy 
prognozlash 
ishlab 
chiqarish 
muammolari ko’lamida - tarmoq va tarmoqlararo ko’rib chiqiladi. Ular bir- 
biridan ham tadqiqot ob’ekti, ham ishlab chiqarishni boshharish maqsadi 
bo’yicha farq qiladi. Hizmat ko’rsatish ko’lamida unga kiradigan soha 
birlashmalari va korhonalarining majmuasi sifatida ko’rib chiqiladi. Bu 
erda prognozning vazifasi hizmat ko’rsatish (unga kiruvchi kichik tizimlar 
sifatida) 
faoliyatining 
turli 
yo’nalishlari 
bo’yicha 
rivojlanish 
tendensiiyalarini aniqlash va olingan natijalami sohaning keyingi 
rivojlanish dasturini ishlab chiqish, undan foydalanish va tizimni hamda 
uni boshharish tuzilmasini mukammallashtirish bo’ladi,
Hizmat ko’rsatish (halharo) ko’lamda soha sifatida bir butunlikda 
ko’rib chiqiladi. Bu ko’lamda prognozlashtirishda asosiy e’tibor soha 
^rognozlarining o’zaro muvaffaqiyatiga, iqtisodiyot rivojlanishining 
balanslashtirilgan prognozini ishlab chiqishga karatiladi, SHunday qilib, 
hizmat ko’rsatish ko’lamda prognozlashtirish asosan iqtisodiyotni 
prognozlashtirish vositasi sifatida chiqadi.
Hizmat ko’rsatishni iqtisodiy prognozlashtirish ob’ektlari quyidagilar: 
-sohada ilmiy-tehnik taraqqiyot;
-halq xo’jaligining soha mahsulotlariga talablari;
-sohaning ishlab chiqarish resurslariga talabi;
-sohaning ishlab chiqarish imkoniyati, uning shakllanishi va 
ishlatilishi;
75
\

---

-sohada xo’jalik jarayonlarini tashkil qilish va boshharishni 
takomillashtirish;
-sohaning halharo aloqalari va ulaming rivojlanishi.
Hizmat ko’rsatishni iqtisodiy prognozlashning boshlanqich asosi 
ilmiy-tehnik taraqqiyot, boshka barcha sohalar va faoliyati turlari 
rivojlanishining ham sur’atlari, ham yo’nalishlarini ma’lum darajada 
aniqlab 
beradi. 
Prognozlar 
ilmiy-tehnik 
tarakkiyotning 
mahsus 
yo’nalishlari bo’yicha ishlab chiqiladi: ishlab chiqarishning majmuaviy 
mehanizasiiyalashishi 
va 
avtomatizasiiyalashishi, 
elektrlashishi, 
himiyalashishi.
Hizmat 
ko’rsatish 
taraqqiyotini 
prognozlashda 
muhim 
rol, 
shuningdek, uning funksiional yo’nalishlariga, shu jumladan, ilmiy-tehnik 
yangiliklami (tehnika va tehnologiyalami, yangi maxsulot va materiallami, 
ishlab chiqarishni tashkil qilishni va qokazo) ilmiy-tadqiqot ishlami 
(fundamental, amaliy, tajriba-konstruktorlik ishlami) va boshqalami 
prognozlashga tegishli.
Hizmat 
ko’rsatishni 
prognozlashning 
ayniqsa 
murakkab 
va 
mas’uliyatli qismi soha mahsulotiga talabni aniqlash hisoblanadi. Bu 
sohada prognozlash asosini halq xo’jaligining aniq hizmat turiga bo’lgan 
talabining ko’rinishi tashkil qiladi. Buning uchun bu sohada ham 
iqtisodiyotning, ham hizmat ko’rsatishning rivojlanish qonuniyatlari va 
tendensiiyalarini har tomonlama tahlil qilish kerak. SHuningdek, bu erda 
soha mahsulotiga bo’lgan jamiyat talabining qondirilish darajasi va ishlab 
chiqarish samaradorligining darajasi belgilanishi lozim. qondirilish 
darajasi asosan hizmat ko’rsatish haqiqiy iste’molining oqilona me’yoriga 
nisbati sifatida aniqlanadi. Samaradorlik darajasini baholash uchun soha va 
hizmat ko’rsatishning eng muhim omillaridan foydalanishni tavsiflaydigan 
ko’rsatkichlar tizimi qo’llaniladi.
Bular Mehnat unumdorligi siqimi, kapital ko’yilmalar qaytimi 
ko’rsatkichi va boshqalar.
Keyingi muhim qism hizmat ko’rsatish resurslarining prognozi 
hisoblanadi. 
U Mehnat va material resurslarga, asosiy fondlarga va 
ishlab chiqarish kapital qo’yilmalariga talabni aniqlashni hamrab oladi. Bu 
prognozlaming qaqqoniylik darajasiga sohada ishlab chiqarishning 
rivojlanish sur’atlari va masshtablariga bog’liq.
Hizmat ko’rsatishga iqtisodiyot talabining ko’rinishi uning maxsulot 
ishlab chiqarish imkonitlariga mos kelishi kerak. Buning uchun sohaning 
ishlab chiqarish imkoniyati va undan foydalanish darajasini bilish zarur. 
Bu ko’rsatkich prognozlash sohaning ishlab chiqarish quvvatini va undan
76

---

ma’lum davrda foydalanishning mumkin bo’lgan darajasini aniqlashga 
asoslanadi.