Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

11.2. Hizmat ko’rsatishni iqtisodiy prognozlashning asosiy
yo’nalishlari.
Hizmat ko’rsatishni iqtisodiy prognozlash quyidagi darajalarga 
bo’linishi mumkin:
a) alohida soha rivojlanishini prognozlash;
b) bir qancha o’zaro bog’liq sohalami bir vaqtda prognozlash;
v) barcha hizmat ko’rsatish yo’nalishlarini iqtisodiyotning keng 
sohasi doirasida bir vaqtda prognozlash.
Prognozlashning umumiy masalasi o’rganilayotgan qodisa yoki 
jarayonlar (sohalar) rivojlanishining asosiy yo’nalishlarini va uning 
amalga oshish muddatlarini aniqlash hisoblanadi. Ilmiy iqtisodiy izlanish 
sifatida hizmat ko’rsatishni prognozlash asosan amaliy harakterga ega va 
hizmat ko’rsatish hamda unga kiruvchi ishlab chiqarish birliklari 
rivojlanishi istiqbolining mikdor va sifat baholarini olishga yo’naltirilgan. 
Bu baqolardan hizmat ko’rsatishning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish 
dasturlarini ishlab chiqishda foydalaniladi.
11.3. Aholiga ko’rsatilayotgan maishiy hizmatlarni hisoblash va
prognozlash usullari
Ishlab chiqarishga bog’liq bo’lmagan eng muhim sohalardan biri 
aholiga maishiy hizmat ko’rsatishdir.
Aholiga hizmat ko’rsatish sifatini yahshilash, hizmat turlari va 
hajmljarining orttirish, buyurtmalaming muddatlarini qishartirish bo’yicha 
zaruny tadbirlami ishlab chiqishda aholi talab etayotgan u eki bu 
prognozlar muhim rol o’ynaydi.
Maishiy hizmatlar uchun prognozlami ishlab chiqish uslubiyotida 
aholi talabini aniqlovchi omillar doirasini aniqlash murakkab masaladir.
Talabga ta’sir etuvchi omillar aniq hizmat ko’rsatish guruqlariga harab 
qator sabablarga bog’liq. Bu erda, oilaning maishiy hizmatlar, poyabzallar 
va kiyim-kechaklar, shuningdek, ular tayyorlangan materiallar va 
boshqalar bilan ta’minlanganligi bo’lishi mumkin.
Maishiy hizmat ko’rsatishni prognozlashtirishda turli usullarining 
qo’llanilishi ma’lum. Eng ko’p tarqalganlari me’yoriy, ekstrelyasiion, 
iqtisodiy matematik modellash usullardir.
77

---

Me’yoriy usul asosida ilmiy asoslangan me’yorlar tizimi yotadi va u 
aniq bir hizmat turlariga kelajakda bo’ladigan talabalami aniqlashga imkon 
beradi.
Yanada 
keng 
tarkalgan 
maishiy 
hizmatga 
bo’lgan 
talabni 
prognozlaydigan usul korrelyasiion-regression tahlil usuli bo’lib, u o’ta 
ahamiyati qiymat omillariga ega bo’lgan talablami shakllantiradi.
Bir omilli modellar nisbatan sodda modellar hisoblanadi. Masalan, 
kimyoviy tozalash hizmatiga bo’lgan talabning daromad turi darajasiga 
boqlanishi:
Y=a0+aix1
Bu erda: Y - aholi jon boshiga yillik kimyoviy tozalash hajmi;
a0+aj- tenglama parametrlari;
Xy - aholi jon boshiga yillik daromad, ming so’mda.
Jon boshiga yillik daromadni va model parametri prognozini bilish 
orqali prognozlash davridagi izlanayotgan hizmat ko’rsatish hajmini 
aniqlash mumkin.
Ko’p omilli modellar yanada murakkabroqdir. Ikki omilli modelni 
misol keltiramiz.
Faraz qilaylik, kimyoviy tozalash hizmatiga bo’lgan talab hajmining 
o ’sishini X] ko’rsatkich orqali, jon boshiga kiyim-kechak, trikotaj 
mahsulotlarining tovar ayriboshlashini (so’mlarda) va aholining umumiy 
soniga nisbatan ma’lum yoshdagi yashovchilar nisbiy vaznining X
2
o ’sish 
prognozini aniqlash lozim bo’lsin.
Avvalo Xjva x2 lardagi bog’liqlikni aniqlash, mezonlar aosida 
tanlashning qaqqoniyligini baholash, ko’rib chiqilayotgan kattaliklaming 
o’zaro bog’liqligi darajasini aniqlagan holda prognozini olish lozim.
Chiziqli boqlanishlar koeffisiientlari qiymatlarini e’tiborda tutib 
tenglamani eng kichik kvadratlar usulida aniqlaymiz.
Natijada model quyidagi ko’rinishga keladi. У=6Д8-0,23
xi
+0,64
x
2
So’ngra chiziqli boqlanishlar va modelning adekvatligi mavjudligini 
ma’lum mezonlar orqali aniqlaymiz. Tahlil chiziqli bo’lmagan boqlanish 
mavjudligini ko’rsatadi.
Faraz qilamiz boqlanish bosqichli harakterga ega:
У = eMxa,xa2
Olingan modelni yanada qulay ko’rinishga o ’zgartirib,