Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "bank ishi" fakulteti "tashqi iqtisodiy faoliyat" kafedrasi

 

 

3.2.1-rasm. Biznes bilan shug’ullanuvchi kompaniya uchun strategik taxlil 

Manba:

www.uzbussines.unitech.uz – internet sayt ma’lumotlari

 

Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan (3.2.2-rasm). U ushbu 

modelni asoslab berar ekan, bu kursatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik yuqori 

bulsa,  mavjud  kompaniyalarda  narx  va  daromadni  oshirish  imkoniyati 

shunchalik  kam  bulishini  ta’kidlagan  edi.  Bu  kuchlarning  zaiflashishi  esa 

Tarmoq va raqobat taxlili. 

Taxlil   pog’onalari. 

 

Tarmoq  atrofining  asosiy  iqtisodiy  tarifini 

aniqlash. 

Xarakatlantiruvchi  kuchlarni  identifikatsiya 

qilish. 

Raqobat 

darajasini 

baxolash. 

Kompaniyaning 

tarmoqdagi 

raqobat 

mavqeini baxolash. Bundan keyin raqobatda 

kim  bir  xil  xarakat  qilishini  prognozlash. 

Muvoffaqiyatning  kalit  omillarini  aniqlash. 

Tarmoqning  kompleks  jozibadorligi  xaqida 

xulosa. 

 

Kompaniyalarning  vaziyat taxlili. 

Taxlil   pog’onalari. 

Zamonaviy 

strategiyaning 

yaroqlik 

darajasini baxolash. 

SWOT taxlili o’tkazish. Firmaning nisbiy 

raqobat mavqeini baxolash. 

Kompaniyaning  nisbiy  baxo  mavqei  va 

baxo raqobatbardoshligini baxolash. 

Kompaniya 

echishi 

lozim 

bulgan 

strategik  yondashuvlar  va  muammolarni 

identifikatsiya qilish.

 

Identifikatsiya     /         Kompaniyaning strategik ko’rishini baxolash. 

Kalit davrlar: 

Kompaniya amalda qanday muqobillikka ega? (mavjud asosiy strategiyani yaxshilash, 

strategiyani tubdan o’zgartirish) 

Arzigulik raqobat ustunligiga erishishning eng maqbul yo’li qanday? 

Strategiyani shakllantirish 

Echim  mezonlari 

Strategiya vaziyatni qanchalik yaxshi xisobga oladi? 

Qanchalik raqobat ustunligiga erishishga yordam beradi? 

Kompaniya faoliyatini yaxshilashga yordam beradimi? 

 

---

70 

 

kompaniyalar  uchun  qulay  imkoniyatlarni  vujudga  keltiradi.  Kompaniya  o’z 

strategiyasini  o’zgartirib,  ushbu  ko’rsatkichlarni  o’z  foydasiga  o’zgartirishi 

mumkin. 

Potentsial  raqobatchilarning  kirish  xavfi  (Porterning  birinchi  kuchi) 

kompaniyaning daromadlariga taxdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar 

bu  xavf  kichik  bulsa,  kompaniya  narxlarni  oshirib,  o’z  daromadlarini 

ko’paytirishi mumkin.  

Porter  nazariyasi  buyicha  ikkinchi  raqobatchi  kuch  tarmoqda  mavjud 

bulgan  kompaniyalarning  raqobatlashuvidir.  Bu  erda  ham  uchta  omilning 

ta’sirini ko’rsatib o’tish mumkin: 

- tarmoqdagi raqobatning strukturasi; 

- talabning shart-sharoitlari; 

- tarmoqqa kirish tusiqlarning balandligi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2.2-rasm. Porterning «beshta kuch» modeli 

Manba: 

www.uzbussines.unitech.uz – internet sayt ma’lumotlari

 

 

Porterning uchinchi kuchi xaridorlarning «savdolashish» imkoniyatidir. U 

eng  yaxshi  sifat  yoki  xizmat  kursatishga  bulgan  talab  tufayli  narxlarga  bosim 

Amaldagi 

firmalar 

(sotuvchilar) 

o’rtasidagi 

raqobat 

Potentsial 

raqobatchilarning 

kirish xavfi 

Etkazib 

beruvchilarning 

«Savdolashish» 

imkoniyati 

Xaridorlarning 

«Savdolashish» 

imkoniyati 

O’rinbosar 

maxsulotlar 

xavfi

 

---

71 

 

kursatish  xavfini  vujudga  keltiradi.  Zaif  xaridorlar  esa,  aksincha,  narxlarning 

usishiga va daromadning ortishiga yul qo’yadilar. 

To’rtinchi raqobat kuchi etqazib beruvchilarning bosim ko’rsatishidir. Bu 

bosim  natijasida  etkazib  beruvchilar  narxlarni  ko’tarish  bilan  taxdid  solib, 

kompaniyalarni etqazib berilayotgan maxsulot miqdorini kamaytirishga majbur 

qiladi  va  daromadni  pasaytiradi.  Bunga  muqobil  ravishda  -  zaif  etkazib 

beruvchilar  uz  maxsulotlariga  bulgan  narxni  pasaytirishga  va  yuqoriroq  sifatni 

talab qilishga imkon beradilar. Quyidagi xollarda etqazib beruvchilar tomonidan 

ko’rsatiladigan bosim ayniqsa kuchli bo’ladi: 

- etqazib berilayotgan maxsulotning urnini bosa oladigan tovarlar kam bo’lib, u 

kompaniyaning ishonchli maxsuloti bo’lganda; 

- tarmoqdagi kompaniyalar ta’minotchi firmalar uchun muxim bulmaganda; 

- etqazib berilayotgan maxsulotlarning sifati yuqoriligi tufayli kompaniyalarning 

boshqa maxsulotga utishi qimmatga tushganda; 

-  etkazib  beruvchilar  ilgari  tomon  vertikal  integratsiyalanish  xavfidan 

foydalanganda; 

- sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan 

foydalana olmaganda. 

Beshinchi  raqobatchi  kuch  tovarning  o’rnini  bosuvchi  maxsulotlarning 

paydo bo’lish  xavfidir.  Tovarning o’rnini  to’liq  bosa oladigan  maxsulotlarning 

mavjudlgi  jiddiy  xavf  tug’diradi  va  kompaniyaning  narxlarini  xamda 

daromadlarini  cheklab  qo’yadi.  Ammo,  agar  kompaniya  maxsulotlarining 

o’rnini  bosa  oladigan  tovarlar  kam  bo’lsa,  kompaniya  narxlarni  oshirishi  va 

qo’shimcha  daromad  olishi  mumkin.  Kompaniyaning  strategiyasi  bu  faktdan 

foydalana olishi lozim. 

 Tarmoqdagi  raqobat  darajasiga  ko’ra  kuyidagilarga  bo’linadi: 

SHavqatsiz  raqobat 

Intensiv  raqobat 

Meyordagi  raqobat 

Jalb  qiluvchi  zaif  raqobat. 

---

72 

 

 

 

Рақобат стратегияси 

Таннархни 

пасайтириш 

Маҳсулотларни 

дифферен-

циялаш 

 

Бозорни 

сегментлаш 

 

Янгиликни 

жорий этиш 

Бозор эҳтиёжига ўз 

вақтида таъсир 

ўтказиш 

Маҳсулот 

таннархи  ва 

нархининг 

пастлиги 

Маҳсулот-

ларнинг 

бетакрорлиги 

(алоҳидалиги), 

уларни юқори 

сифатлилиги ёки 

алоҳида дизайнга 

эгалиги 

Бозор сегментида 

комплекс хизмат 

кўрсатиш 

Рақобатчилар 

бўлмаган, янги 

ўзлаштирилма-

ган бозор 

бўшлиғида иш 

олиб бориш 

 вақт оралиғида 

мобил бошқарув 

тизими ҳисобига 

ортда қолдириш 

 

Рақобатбардошликнинг асосий устунликлари 

 

 

3.2.3-rasm. Raqobatbardoshlik ustunliklari va raqobatning bazaviy