Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "iqtisodiyot" fakulteti "makroiqtisodiy tahlil va prognozlash"

Kapital harakati = Aktivlar sotishdan – Chetdan aktivlar sotib
balansi
tushumlar olishga sarflar
Chеt el aktivlarini sotish chеt el valyutalari zaxiralarini ko’paytiradi, ularni
sotib olish esa valyutalari zaxiralarini kamaytiradi. Kapital harakati hisobi ham
taqchillikka va ijobiy qoldiqqa ega bo’ladi.To’lov balansining taqchilligi Markaziy
bank rasmiy zaxiralarini qisqartirish hisobiga moliyalashtirilishi mumkin. Rasmiy
zaxiralarning asosiylari auyidagilar:
-chеt el valyutalari;
-oltin;
-mamlakatning XVFdagi krеdit ulushi;
-qarz olishning maxsus huquqi (SDR) va h.k.
Balans taqchilligi rasmiy zaxiralar hisobiga moliyalashtirilganda ichki
bozorda chеt el valyutalari taklifi ortadi, milliy valyutalar taklifi esa nisbatan
kamayadi va uning ayirboshlash kursi nisbatan o’sib milliy iqtisodiyotga inqirozli
ta'sir ko’rsatadi. Aksincha, to’lov balansining aktiv qoldig’i Markaziy bank rasmiy
valyuta ehtiyojlarining o’sishi bilan birga borganda ichki bozorda chеt el
14

---

valyutalari taklifini kamaytiradi, milliy valyuta taklifi esa nisbatan ortadi va uning
ayirboshlash kursi pasayib, iqtisodiyotga rag’batlantiruvchi ta'sir ko’rsatadi.
Rеspublikamizda davlat byudjеti taqchilligi ijobiy tavsifga egaligi, tashqi
savdo aylanmasida ijobiy saldoga erishilganligi va oltin-valyuta zaxiralarimizning
yildan-yilga ko’payib borayotganligi orqali «O’zbеkiston o’zining ishonchli va
to’lov qobiliyatiga ega hamkor ekanini, mamlakatimizda chеt el sarmoyasini jalb
etish bo’yicha har tomonlama qulay shart-sharoitlar yaratilganini amalda
isbotlamoqda»
3
Iqtisodiymazmunigako‘rama’lumbirsanaga bo‘lgan to‘lov balansi va ma’lum
bir davr to‘lov balansi farqlanadi. Ma’lum bir sanaga bo'lgan to‘lov balansini
statistik ko'rsatkichlar shaklida qayd etishning ilojisi yo‘q. Chunki u kundan-kunga
o'zgarib turuvchi to'lov va tushumlarning nisbat shakli sifatida mavjuddir. To‘lov
balartsining ahvoli, ushbu davrga milliy va xorijiy valutaga bo‘lgan talabni
belgilab beradi hamda valuta kursini shakllantiruvchi omillardan biri bo‘lib
hisoblanadi. Ma’lum bir davr uchun to'lov balansi (oy, chorak, yil) ushbu davr
mobaynida amalga oshirilgan tashqi iqtisodiy shartnomalar bo‘yicha statistik
ko'rsatkichlar asosida tuziladi va mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarida,
uning jahon xo‘jaligidagi ishtiroki ko‘lamlarida hamda xarakterida sodir bo'lgan
o'zgarishlarni tahlil etish imkoniyatini beradi. Davr uchun to ‘lov balansining
ko‘rsatkichlari iqtisodiy rivojlanishning agregat ko'rsatkichlari bilan bog'liqdir
(yalpi ichki mahsulot, milliy daromad va shu kabilar) va davlat tomonidan
muvofiqlashtirish obyekti bo‘lib hisoblanadi. Davr uchun to ‘lov balansining
ahvoli milliy valutaning uzoq muddatdagi davrga bo'lgan holati, uning barqarorligi
yoki valuta kursining o ‘zgarish xarakteri bilan uzviy bog‘liqdir.
To‘lov balansi tuzishning nazariyasi va amaliyoti jahon iqtisodiyotida
bo'layotgan o'zgarishlarga muvofiq ravishda rivojlanib, takomillashib bormoqda.
«Balans» atamasi xalqaro to ‘lov m unosabatlarida bir qator tushunchalarni
xususan balans hisob-varag‘i, saldo yoki hisob-varaq qoldig‘i, hisob-varaq ahvoli,
3
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari.
–T.: O’zbеkiston, 2009, 10-b.
15

---

muvozanat va boshqalarni ifoda etish maqsadida ishlatiladi. Shu sababli to‘lov
balansi — bu, nafaqat ikki tarafi bir-biriga teng bo‘lgan mamlakat Xalqaro
operatsiyalari hisob-varag‘i, balki o‘z ichiga uning asosiy elementlarining sifat va
tarkibiy xarakteristi-kalarini olgan, ushbu operatsiyalarning m a’lum bir ahvolidir.