Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "iqtisodiyot" fakulteti "makroiqtisodiy tahlil va prognozlash"

To'lov balansining tarkibiy tuzilishi. To'lov balansi quyidagi asosiy
bo'limlardan iborat:
-savdo balansi, tovarlarni olib kirish va olib chiqish o'rtasidagi nisbat;
-xizmatlar va notijorat to'lovlar balansi («ko‘zga ko'rinmas»
operatsiyalarbalansi);
-o‘z ichiga tovarlar, xizmatlar va bir tomonlama o'tkazmalarni oigan joriy
operatsiyalar balansi;
-kapitallar va kreditlar harakati balansi;
-rasmiy valuta zaxiralari bilan operatsiyalar.
Savdo balansi. Tashqi savdo tarixan milliy xo‘jaliklarni jahon xo‘jaligiga
bog‘lovchi tashqi iqtisodiy munosabatlarning birlainchi shakli sifatida maydonga
chiqadi. Tashqi savdo tufayli xalqaro mehnat taqsimoti shakllanadi. Xalqaro
mehnat taqsimotining o ‘zi esa tashqi savdo va boshqa xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning rivojlanishi bilan chuqurlashib hamda takomillashib
boradi.Tashqi savdo ko'rsatkichlari an’anaviy ravishda to'lov balansida muhim
o'rinni egallaydi. Tovarlar eksporti va importining o ‘zaro nisbati savdo balansini
tashkil etadi. Tashqi savdoning katta hajmikredit hisobiga amalga oshirilganligi
sababli haqiqatda shu davrda amalga oshirilgan savdo, to‘lovlar va tushumlar
ko'rsatkichlari o‘rtasida tafovutlar mavjud.Ushbu tafovutlar tufayli turli so'ndirilish
muddatlariga ega, taalluqli talab va majburiyatlarni vujudga keltiruvchi umumiy
savdo balansidan farqli o'iaroq, o‘z davrida amalga oshirilgan pul to'lovlari hamda
haqiqatda olingan tushum larning nisbati sifatida to'lov balansi tushunchasi paydo
bo'ldi.Biroq tashqi iqtisodiy operatsiyalar bo'yicha m a’lumot yig'uvchi organlar
hech qachon haqiqatda amalga oshirilgan to'lovlar va olingan tushumlarni umumiy
savdo ko'rsatkichlaridan ajratish imkoniyatiga ega bo'lmagan. Ular savdo balansiga
kiritiladigan tashqi iqtisodiy bitimlar bo'yicha bojxona m a’lumotlaridan
16

---

foydalanadilar. Aynan shu m a’lumotlar davlat iqtisodiy siyosati nuqtayi nazaridan
asosiy qiziqish obyekti bo'lib hisoblanadi. Ular va real to'lovlar orasidagi farqlar
to'lov balansining kredit operatsiyalarida aks etgan.Savdo balansining aktiv yoki
passivligini iqtisodiy mazmuni aniq mamlakatga nisbatan aloqador hamda uning
jahon xo'jaligida tutgan o'rni, hamkorlari bilan aloqalarining xarakteri va umumiy
iqtisodiy siyosatiga bog'liqdir. Yetakchi davlatlardan iqtisodiy o'sish
sur’atlaribo‘yicha orqada bo‘lgan mamlakatlar uchun aktiv savdo balansi
litsenziyalar importiga, xorijiy investitsiyalar yuzasidan daromadlarni to‘lash va
boshqa Xalqaro majburiyatlar bo‘yicha haq to ‘lash uchun valuta mablag'lari
manbasi sifatida zarur. Bir qator sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar
(Yaponiya, Germaniya va boshqalar) uchun savdo balansining aktiv saldosi
kapitallar eksporti, xorijda ikkinchi iqtisodiyotni barpo etish uchun ishlatiladi.
Xizmatlar balansi transport yo‘q tashuvlari, sug‘urta, elektron, telekosmik,
telegraf, pochta va boshqa aloqa turlari, Xalqaro sayyohlik, ilmiy-texnik hamda
ishlab chiqarish tajribalari bilan almashish, ekspert xizmatlari, diplomatik, savdo
va xorijdagi boshqa xizmatlar xarajatlarini ko'tarish, m a’lumotlarni uzatish,
madaniy hamda ilmiy aloqalar, turli vositachilik yig'imlari, reklama, yarmarka va
boshqa shu kabilar bo'yicha to'lov hamda tushumlarni o ‘z ichiga oladi.Xizmatlar
xalqaro iqtisodiy aloqalarning bir maromda rivojlanib borayotgan sektorini tashkil
etadi. Xizmatlarning to‘lovlar va tushumlarning hajmi hamda tarkibiy tuzilishidagi
roli hamda ularga ta’siri muntazam ravishda o‘sib bormoqda.An’anaviy xizmat
turlari (transport, sug'urta) savdo b o ‘yicha tovarlarni yetkazib berishning hajmi va
turli-tumanligini o ‘sib borishi, ularning tarkibida Xalqaro kooperatsiya hamda
ixtisoslashuvning rivojlanishi tufayli yarim tayyor m ahsulotlar, butlovchi qismlar
ulushining ortib borishi bilan o‘z boshidan katta qayta qurish jarayonini
kechirmoqda.Rivojlangan davlatlarda aholining yashash darajasi o'sib borgani sari
zamonaviy ishlab chiqarishning baynalmilallashuvi natijasida tarkibida katta
ulushga ega bo'lmish xizmat yuzasidan safarlar sifatidagi Xalqaro sayyohlik
komapaniyalari ham keskin o‘sdi.Xalqaro ishlab chiqarishning o‘sishi ilmiy-texnik
inqilob va xo‘jalik hayoti baynalmilallashuvining boshqa omillari, litsenziyalar,
17

---

nou-hau, ilmiy-texnik hamda ishlab chiqarish tajribasining boshqa turlari, lizing
operatsiyalari, ishbilarmon maslahatlar va ishlab chiqarish hamda alohida
xususiyatga ega boshqa xizmatlar bilan savdo qilishni rag‘batlantirdi. Jahon
amaliyotida qabul qilingan qoidalarga muvofiq «xizmatlar» bo‘limiga
investitsiyalar va xalqaro kreditlar bo'vicha foiz daromadlaridan olingan to‘lov
hamda tushumlar kiradi, modomiki iqtisodiy mazmuniga ko‘ra ular kapitallar
harakatiga yaqinroqdir
4
.