Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti soatov n. M., Nabiev g. N., Sayfullaev s. N

II.

Demak, mehnat unumdorligi umumiy dispersiyasining 36,9% ish staji orasidagi o`zgaruvchanlik hisobiga shakllangan.
Natijaviy belgiga bir to`da omillar ta`siri va ayrim omillarning sof ta`sirini o`rganish uchun ko`p omilli analitik guruhlash amalga oshiriladi. U omil belgilar birikmasi asosida to`plam birliklarini murakkab guruhlash yo`li bilan bajariladi. Bunday guruhlashni kombinatsion guruhlash deb ataladi. Har qaysi guruh va guruhchalar uchun natijaviy belgining o`rtacha qiymatlari hisoblanadi. Bizning misolimizda kombinatsion guruhlash quyidagi shaklga ega.

4.4-jadval.

Mehnat unumdorligining korxonalar miqyosi (ishchilar soni) va ish stajiga bog`liqligi

Ishchilar soni bo`yicha guruhlar	Ish staji bo`yicha guruh-chalar	Korxonalar soni	Ishchilar soni	Yalpi mah-sulot (ming so`m)	Hamma ishchi-lar staji (kishi yil)	1 korxona o`rtacha ishchilar soni x1	o`rta-cha staj (yil) x2	o`rtacha 1 ishchiga mahsulot (ming so`m) y
1-10	1,0-6,3 6,4-11,6 11,7-17,0	9 6 3	31 47 28	6759 11339 7332	100,7 333,8 342,2	3,4 7,8 9,3	3,2 7,1 12,2	218,0 241,3 261,9
O`rtacha		18	106	25430	776,7	5,9	7,3	239,9
1-20	1,0-6,3 6,4-11,6 11,7-17,0	5 7 4	67 124 76	16851 32972 22047	372,4 1095,1 1031,6	13,4 17,7 19,0	5,6 8,8 13,6	251,5 265,9 290,1
O`rtacha		16	267	71870	2499,1	16,7	9,4	269,2
21-31	1,0-6,3 6,4-11,6 11,7-17,0	4 5 7	101 126 184	27458 34432 53657	624,9 1093,6 2710,8	25,3 25,2 26,3	6,2 8,7 14,7	271,9 273,3 291,6
O`rtacha		16	411	115547	4429,3	25,7	10,8	281,1
Umumiy o`rtacha		50	784	212837	7705,1	15,7	9,8	271,5

Jadval ma`lumotlari ikki omil ta`siri ostida mehnat unumdorligi o`zgaruchanligi ustidan kuzatish imkonini beradi. Ularga asoslanib natija bilan bir omil (ikkinchi omil barqaror qilib o`rtacha darajaga biriktirib qo`yilganda) orasidagi bog`lanishni sof holda o`lchash mumkin. Buning uchun bog`lanish kuchining xususiy (yoki sof) ko`rsatkichlari hisoblanadi. Misolimizda ish staji bilan mehnat unumdorligi orasidagi bog`lanish uchta xususiy (sof) ko`rsatkichiga ega (korxona miqyosi o`rtacha darajada o`zgarmas qilib bog`lab qo`yilganda):

Xuddi shuningdek mehnat unumdorligi bilan ikkinchi omil - korxona miqyosi (ishchilar soni) orasidagi bog`lanish uchun uning xususiy ko`rsatkichlarini (ish staji o`zgarmas qilib bog`lab qo`yilganda) hisoblash mumkin.

Olingan natijalarni oldingi hisoblash natijalari bilan taqqoslashdan kelib chiqadiki, omillar tashqi «shovqin»lardan tozalab qaralganda, ular bilan natija orasidagi bog`lanish biroz kuchayadi.


Ikki omil ta`siri to`plama empirik korrelyatsion munosabat orqali o`lchanadi, ya`ni



Asosiy tushuncha va atamalar
Tasniflash, tasniflash obyekti, subyekti va birligi, faset, ierarxiyaviy tuzilma, tasniflagich, guruhlash, tipologik guruhlash, analitik guruhlash, tuzilmaviy guruhlash, guruh oralig`i, sotsial-iqtisodiy tip, guruhlash belgisi va guruh oralig`ini ixtisoslashtirish, oddiy va murakkab guruhlash, ko`p o`lchovli guruhlash, klaster, Yevklid masofasi, ikkilamchi guruhlash.


Qisqacha xulosalar
Tasniflash va guruhlash hodisa va jarayonlarni o`rganish uchun statistik to`plamlarni tuzish, ularni chegaralash va statistik axborotlarni yaratishning muhim qurolidir. Bu usul yordamida statistik kuzatish natijasida to`plangan besanoq, tarqoq, tasodifiyot girdobida o`ralib qolgan, hom boshlang`ich materiallar asosida ixcham bir-biri bilan uzviy bog`langan, ma`lum tartib-qoidalarga, qonuniyatga bo`ysungan, tuzilmaviy shakllarga ega to`plamlar barpo etiladi.
Tasniflar hamma ilmiy va amaliy sohalarda qo`llanadi. Kimyo, biologiya, fizika, astronomiya va boshqa tabiiy fanlarda yaratilgan tasniflar olamshumul kashfiyotlar hisoblanadi, masalan, Mendeleevning davriy elementlar sistemasi, Linneyning botanika sistemasi, Charlz Darvinning o`simliklar sistematikasi, Ulug`bekning astronomik jadvallari («Zij Kuragoniy») va h.k. shular jumlasidandir.
Statistikada ham ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlarning tasniflar tizimi ishlab chiqilgan. Ularni EHM yordamida tuzish uchun xalqaro va milliy tasniflagichlar yaratilgan.
Tasniflash hodisa va jarayonlarni sifat xossalariga asoslanib, o`zaro bog`lanishda tartiblash bo`lsa, guruhlash tasniflarni kundalik hayotda tuzish va ijtimoiy-iqtisodiy tahlil jarayonida qo`llashdir. Guruhlash ko`proq miqdoriy belgilarga tayanadi. Shu bilan birga u guruhlarni tuzish va chegaralash uchun belgilarni saylab olish va hamda pirovard natijalarini talqin (tahlil qilish) qilishda o`rganilayotgan obyektlarning sifat mohiyatini hisobga olishni talab qiladi.
Shunday qilib, guruhlash to`la qonli statistik usulidir.
Tasniflashning har xil turlari va usullari bo`lganidek, guruhlashning ham turli usullari mavjud. Tipologik, analitik va tuzilmaviy guruhlashlar, oddiy va kombinatsion, bir o`lchovli va ko`p o`lchovli, birlamchi va ikkilamchi guruhlashlar shular jumlasidandir.
Guruhlash usulidan amaliy ishda foydalanayotganda guruhlarni tuzish va ularni ta`riflovchi birlamchi mutlaq va o`rtacha ko`rsatkichlarni hisoblash bilan odatda chegaralaniladi. Ammo bu holda statistika uslubi ya`ni analitik statistika to`la qonlikda qo`llanildi, deb bo`lmaydi, chunki u guruhiy ko`rsatkichlarni va ular orasidagi bog`lanishlarni baholashni, ishonchli ekanligini aniqlashni talab qiladi. Shuning uchun guruhlash natijalarini elastiklik va barqarorlik ko`rsatkichlarini hisoblash hamda dispersion tahlil bilan to`ldirish va takomillashtirish kerak. Natijada guruhlash statistika usuli sifatida boy mazmunga ega bo`ladi va analitik ahamiyati kuchayadi.