Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «sotsiologiya»

5-mavzu. Sotsial guruhlar, sotsial tashkilotlar va sotsial institutlar

Reja:

1. 
   Sotsiologiyada sotsial guruh tushunchasi, uning asosiy belgilari
   
2. 
   Sotsial guruh turlari (katta, kichik, referent, formal, noformal va h.k.)
   
3. 
   Sotsial tashkilot tushunchasi, maqsadi, turlari
   
4. 
   Sotsial institut tushunchasi va uning funksiyalari, disfunksiyasi
   
5. 
   Sotsial institut turlari va ko’rinishlari (siyosiy, iqtisodiy, oila va nikoh, din)
   

1. Sotsiologiyada sotsial guruh tushunchasi, uning asosiy belgilari
Sotsiologiyada sotsial guruh, sotsial tashkilot va sotsial institut tushunchalarini farqlash muhim ahamiyatga ega. Chunki ular tarkibiy jihatdan, tuzilishiga ko‘ra, maqsad va vazifalari asosida bir-biridan farqlanadi. Shular asosida ularni o‘rganishda turli yondshuv hamda omillar, tamoyillar asos qilib olinadi.
Misol uchun “sotsial institut” va “sotsial guruh” o‘rtasida quyidagi ichki farqlar mavjud:
Sotsial guruh o‘zaro harakatdagi insonlarning yig‘indisi bo‘lsa, sotsial institut inson faoliyatining ma'lum sohasida amal qiluvchi sotsial aloqalar tizimi va sotsial normalar yig‘indisidir. Misol uchun oila o‘zida ham kichik sotsial guruh ham sotsial institutning xossalarini birlashtirgan sotsiologik jihatdan betakror, ya'ni unikal sotsial tizim hisoblanadi.
Oila jamiyat strukturasining kichik modeli, o‘zida jamiyatning sotsiomadaniy xususiyatlarini mujassamlashtirgan hosila hamda mustahkam bog‘liqlikka ega bo‘lgan kichik guruh sifatida namoyon bo‘ladi. Oila sotsiologiyada sotsial institut sifatida uning turmush tarzi va bajarayotgan vazifalari qay darajada jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlari va talablariga muvoffiqligi nuqtai nazaridan o‘rganiladi.
Tadqiqotchilarni, eng avvalo, kichik guruh sifatida oilaning xatti-harakat namunalari qiziqtiradi. Boshqacha qilib aytganda, oilada amalga oshiriluvchi sotsial xatti-harakatlar qay tarzda boshqarilishi va nazorat qilinishi tadqiq qilinadi. Bunda oilaning shakllanishi jarayonida tomonlarning bir-biriga ko‘rsatgan e'tibori va g‘amho‘rligi, bo‘lajak umryo‘ldoshini tanlashi, jinsiy xulq-atvori, bo‘lajak umr yo‘ldoshining ota-onasi bilan munosabatlari borasidagi jamiyatda o‘rnatilgan norma va standartlar hamda individlarning ularga muvoffiqligi o‘rganiladi.
Er va xotin munosabatlari mahsus nikoh instiuti tomonidan ma'lum sanksiya va normalar vositasida nazorat qilinadi. Mazkur sanksiya va normalarning bir qismi huquqiy jihatdan qonun tomonidan kafolatlangan bo‘ladi. Misol uchun er-xotinning farzandlar va bir-biri oldidagi moddiy majburiyatlari, mulkka egalik qilish, nikohni bekor qilish shartlari va h.k.
Nikohning boshqa normalari ahloq, an'ana, madaniyat asosida ta'minlanadi. Misol uchun to‘ygacha bo‘lgan munosabatlarning shakli, oilada er va xotin o‘rtasidagi vazifalarning taqsimlanishi, oilaning bo‘sh vaqtni o‘tkazish shakllari va h.k.
Oiladagi individlarning munosabatlari o‘rganilgan paytda oila kichik sotsial guruh sifatida talqin qilinadi. Shunday tadqiqotlar oilada er-xotin, ota-ona va farzandlar munosabatlarining dinamikasini, ajralishlarning sabab va motivlarini ko‘rsatib beradi. Oiladagi shaxslararo munosabatlarni tadqiq qilish davomida ular bevosita jamiyatdagi norma, qadriyatlar va xulq-atvor namunalariga asoslanishini unutmaslik kerak. Tadqiqotchilarni bunda odatda guruhiy o‘zaro munosabtlarning maqsadi, strukturasi, tarkibi, xarakteri, hokimiyat strukturasi, oilaviy qadriyat va normalar, individlarning shu oila a'zosi ekanligidan qoniqish hissi kabilar qiziqtiradi.
Oila sotsial institut sifatida o‘rganilganida uning tashqi aloqalari nazarda tutiladi. Shu bilan birgalikda sotsial institut sifatida oila ma'lum tipdagi oilalarga xos bo‘lgan norma va sotsial rollar kompleksini o‘z ichiga oladi.
Sotsiologiyada sotsial guruhlarni o’rganish muhim masala hisoblanadi. Chunki shaxslarning ijtimoiy munosabatlari asosan sotsial guruhlar ichida o’z ifodasini topib, sotsial guruhlar ichidagi munosabatlar jamiyatdagi barqarorlik holatida o’z ifodasini topadi. Ma’lumki, har qanday jamiyatda ko‘plab ijtimoiy uyushmalar, birliklar va tashkilotlar mavjud bo’ladi. Inson butun hayoti davomida ehtiyojlari va manfaatlari, shuningdek, ba’zan majburiyat yuzasidan turli sotsial jamoalar va sotsial guruhlarga a’zo bo‘ladi. Shu o’rinda sotsial jamoa va sotsial guruh tushunchalarini farqlash lozim.
Sotsial jamoa – bu insonlarning nisbatan mustahkam uyushmasi bo’lib, unga birikkan insonlar hayotiy faoliyatlari va tafakkur tarzining ma’lum jabhalarida o’xshash tomonlariga ega bo’lish bilan birga ma’lum darajada yagona qadriyatlar, an’analar va manfaatlar asosida birlashadi.⁸⁶
Sotsial jamoalar insonlar tomonidan ongli ravishda tashkil qilinmaydi. Ular ijtimoiy rivojlanishning tabiiy ketma-ketligi davomida hosil bo’ladi. Har xil turdagi sotsial jamoalar turli ob’ektiv sabablar asosida vujudga keladi. Ba’zi jamoalar ijtimoiy ishlab chiqarish asosida paydo bo’ladi. Bularga ishlab chiqarish kollektivi, ijtimoiy sinf, ijtimoiy-kasbiy guruhni kiritish mumkin. Etnik asosda yaratilgan sotsial jamoalarga elatlar va millatlar misol bo’ladi.
Tarixiy jihatdan birinchi hosil bo’lgan sotsial jamoalar oila, qabila, urug’ hisoblanadi. Ularning qon-qarindoshlik jihatdan yagonaligi, umimiy ishlab chiqarish faoliyati hamda umumiy etnik xususiyatlarning ilk kurtaklari mazkur jamoalarning hosil bo’lishida ob’yektiv asos bo’ldi. Ibtidoiy jamoa tizimidan xususiy mulkka asoalangan tizimga o’tilishi natijasida oila bir qator o’zgarishlarga uchraydi, yangi jamoalar, ya’ni sotsial sinf va sotsial guruhlar tashkil topadi. Mehnat taqsimoti tufayli o’zida aniq ijtimoiy-iqtisodiy tizimning tusini aks ettiruvchi kasbiy guruhlar qaror topadi. Mehnat kollektivlari shakllanib, o’z ahamiyatini oshira boradi.