Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «sotsiologiya»

10- MAVZU Boshqaruv sotsiologiyasi va uning ahamiyati
Reja:

1. 
   Boshqaruv sotsiologiyasining ob’ekti, predmeti, maqsadi, vazifalari va metodlari
   
2. 
   “Sotsial boshqaruv” boshqaruv faoliyatining o‘ziga xos turi sifatida
   
3. 
   Boshqaruv sotsiologiyasining qonunlari, sotsial doktrinasi va tamoyillari
   
4. 
   Boshqaruvning samaradorligida sotsial nazoratning ahamiyati
   

1. 
   Boshqaruv sotsiologiyasining ob’ekti, predmeti, maqsadi, vazifalari va metodlari
   

Boshqaruv sotsiologiyasi ikki mustaqil fan – sotsiologiya va menedjmentning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan sintetik fan sanaladi. Ma’lumki, sotsiologiya insonlar o‘rtasidagi sotsial munosabatlarni xolisona tarzda tahlil qilish orqali jamiyatni boshqaruvchi qonun va qonuniyatlarni aniqlaydi, jamiyatni turli shakllarini va kichik guruhlarning xatti-harakatlarini va alohida shaxslarni o‘rganadi. Menedjmentning asosiy maqsadi esa sotsial munosabatlarni ma’lum sotsial guruhlar, tashkilotlar va jamiyatning manfaati uchun amaliy jihatdan samarador bo‘lgan boshqaruv usullarini aniqlashdan iborat.
“Boshqaruv” tushunchasi birinchi bor AQSHda amaliyotga kiritilgan bo‘lib, bugungi kunda ko‘plab fanlar tomonidan o‘rganiladi. Ammo ularning barchasi boshqaruvning asosiy maqsadi insonlarni boshqarish va ularning faoliyatini avvaldan ishlab chiqilgan reja asosida ma’lum tashkilot yoki sotsial institut manfaati yo‘lida yo‘naltirish, degan fikrni qo‘llab-quvvatlaydi.
Sotsial jihatdan boshqaruv deyilganida, insonlar o‘rtasida o‘rnatilgan sotsial munosabatlarning hokimiyat va bo‘ysunishga aloqador shakli tushunilib, u mehnat tashkilotidagi insonlarning joylashgan joyi va vazifalari bilan aniqlanadi. Bugungi kunga qadar sotsiologiya fanida boshqaruvni “insonlarning xatti-harakatini ularga sezdirmagan holda tashkilot manfaatidan kelib chiqqan holda ma’lum yo‘sinda yo‘naltirish” sifatidagi ta’rifi keng qo‘llanilib kelinadi. SHuning uchun ba’zan olimlar boshqaruvni san’atga tenglashtirishadi.
Boshqaruv sotsiologiyasining asosiy xususiyatlaridan biri uning amaliy fan ekanligidir. U umumiy sotsiologiyaning bir qismi sifatida jamiyatdagi boshqaruv sohasiga aloqador bo‘lgan jarayonlarning shakllanishi, faoliyati va rivojlanishini, sotsial o‘zgarishlar va munosabatlarning mexanizmlarini, sotsial harakatlarning qonuniyatlarini o‘rganadi. Boshqaruv jarayoni ko‘plab bosichlardan iborat bo‘lgani uchun o‘o‘z ichiga turli xil komponentlarni qamrab oladi va turli fanlar o‘z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda uni tadqiq qiladi. Ularning har biri mazkur jarayonda o‘zining ob’ekti va predmetini aniqlaydi.
Politologiya hokimiyat munosabatlariga, o‘zini nazorat qilish, boshqaruv nuqtai nazaridan hokimiyat va jamiyatning o‘zaro munosabatlariga diqqatini qaratadi.
Boshqaruv sotsiologiyasining ob’ekti va predmeti boshqaruv jarayoni va boshqaruv faoliyatini o‘z ichiga oladi. Boshqaruv sotsiologiyaisining ob’ekti tizimli yondashuv nuqtai nazaridan jamiyatda kechuvchi boshqaruv jarayonlari bo‘lib, ular bir-biriga ta’sir ko‘rsatuvchi tagtizimlar sifatida o‘z ichiga siyosiy tizim, iqtisodiy tizim, sotsiomadaniy tizimni oladi; tashkilotlardagi munosabatlarga kiruvchi individlarning o‘zaro harakatlar tizimi ham kiradi kiradi. Misol uchun hamkorlik, raqobat, yordam kabi munosabatlarga kririshuvchi oilaviy, kasbiy, hududiy va boshqa turdagi sotsial guruhlar.
Boshqaruv sotsiologiyaisining predmeti turli xil jamiyatlardagi, sotsial tashkilotlardagi, sotsial institutlardagi boshqaruv jarayonlarini baholash, o‘rganish va mukammallashtirish. Boshqaruv sotsiologiyasi davlat va jamoat tashkilotlarini quyidagi jihatlari asosida o‘rganadi:

1. 
   Boshqaruv kadrlarining joylashtirilishi, shakllantirilishi, o‘qitilishi va qayta tayyorlanishi
   
2. 
   Boshqaruv apparati, unga bo‘ysunuvchi organlar va tashkilot strukturalari o‘rtasida yuzaga keluvchi munosabat va o‘zaro harakatlar
   
3. 
   Sotsial-iqtisodiy va sotsialpsixologik kriteriylar asosida boshqaruv maqsadlarini shakllantirish bo‘yicha tadqiqotlar olib boriladi
   
4. 
   Boshqaruv qarorlari va ularning oqibatlari baholanadi, samaradorlaik riteriylariishlab chiqiladi.
   
5. 
   Boshqaruvchi sub’ektining boshqariladigan ob’ektga nisbatan ta’sir ko‘rsatish mexanizmlari ishlab chiqiladi. Bu mazkur sotsial tizimning butunligi, faoliyatidagi barqarorligining saqlanishi uchun muhim sanaladi.
   

Boshqaruv sotsiologiyasi Teylor, Fayol, Veber, Meyo kabi bir qator olimlarning nazariyalariga tayanadi.
Boshqaruv sotsiologiyaisining asosiy maqsadlariga quyidagilar kiradi:

1. 
   Boshqaruv faoliyatining sotsial asosini tashkil etuvchi va doimiy o‘zgarishda bo‘ladigan real faktlarni o‘rganish
   
2. 
   Boshqaruv faoliyatiga loqador bo‘lgan ko‘plab real faktlardan asosiy va tipik bo‘lganlarini aniqlash va ular asosida yuz beradigan insonlar hayotining jamiyatdagi sotsial-siyosiy, sotsial –iqtisodiy, sotsiomadaniy sharoitlarni tadqiq qilish
   
3. 
   Boshqaruv faoliyatida yangi usullarni qo‘llashning mazmun va mohiyatini ishlab chiqish, tushuntirish. Mazkur maqsad o‘z ichiga boshqaruv faoliyatining rivojlanish tendensiyasi, mazkur tendensiyalarning muhimligi va ahamiyati baholanadi, yangi boshqaruv nazariyalarining, ayniqsa, motivatsiyaga aloqador bo‘lganlarining amaliy ahamiyati baholanadi, mazkur nazariyalarning saradorldigi va amaliy ahamiyati baholanadi.
   
4. 
   Boshqaruv faoliyatining kelajakdagi ehtimoliy rivojlanish ssenariylarini ishlab chiqish. Mazkur maqsad doirasida boshqaruv tizimi va jarayoninining mukammallashuvi bashorat qilinadi.
   
5. 
   Boshqaruv tizitmini mukammallashtirish bo‘yicha ilmiy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish va shu orqali boshqaruv faoliyatininng umumiy samaradorligini oshirish.
   

Boshqaruv sotsiologiyasining fan sifatidagi asosiy vazifalari (funksiyalari):

1. 
   Bilish – mehnat faoliyatining ma’lum turi sifatida boshqaruv faoliyatini va uning xususiyatlarini o‘rganish, boshqaruv sohasining jamiyatdagi o‘rnini aniqlash.
   
2. 
   Baholash – boshqaruv tizimining mazkur jamiyatda mavjud bo‘lgan normalarga, sotsial kutishlarga, ko‘pchilikningn manfaat va ehtiyojlariga qay darajada mos tushganini aniqlash.
   
3. 
   Bashorat – boshqaruv faoliyati va jarayonidagi ehtimoliy qisqa muddatli, o‘rta muddatli va uzoq muddatli rivojlanishi borasidagi istiqbollarini belgilash.
   
4. 
   SHarhlash – turli boshqaruv konsepsiyalari, boshqaruv faoliyatining rivojlanish tendensiyalarini o‘rganish va baholash asosida boshqaruv tizimining maqsadi, vazifalari va mexanizmlari borasida bilimlarni tarqatish. Mazkur faoliyati o‘quv muassasalari, qayta tayyorlash dargohlari orqali amlaga oshiriladi.
   

Boshqaruv sotsiologiyaisining metodlari uch yirik guruhga ajratiladi:

1. 
   Tashkikliy-ma’muriy metodlar:
   

• 
  Mamlakat qonun chiqaruvchi aktlari tizimi
  
• 
  Boshqaruvchi yuqori organlarning faoliyatini tartibga soluvchi normativ hujjatlar
  
• 
  Ma’lum tashkilotlda ishlab chiqiluvchi aniq reja, dastur va maqsadlar tizimi
  
• 
  Operativ boshqaruv: imkoniyatlarning qayta taqsimlanishi, rag‘bat va sankitsiyalar. Operativ boshqaruv uch turda amalga oshrilishi mumkin: majburiy yoki tashqi tomondan buyurilgan (yuqoridagilarga pasitdagilarning bo‘ysunishi), passiv (ishchilarning qaror qabul qilishdan forig‘ qilish orqali vazifasini engillashtirish), anglangan (biror asosga ko‘ra bo‘ysunishi)
  

2. 
   Iqtisodiy metodlar – motivatsiyaning iqtisodiy mexanizmlari ta’siriga asoslanadi. Bunga mamlakatdagi soliq siyosati, kredit-pul siyosati, investitsion siyosat, sotsial siyosat, ish sifatiga javobgarlik tizimi, innovatsion faoliyatni rag‘batlbantirish tizimi kiradi.
   
3. 
   Sotsial – psixologik metodlar – shaxsga, sotsial guruhlarga, sotsial jamoaga hamda ular o‘rtasidagi sotsial munosabatlarga ta’sir ko‘rsatuvchi o‘ziga xos metodlar yig‘indisi bo‘lib, boshqaruv jarayonida uning samaradorligini oshirishni maqsad qilgan bo‘ladi.
   

2. 
   “Sotsial boshqaruv” boshqaruv faoliyatining o‘ziga xos turi sifatida
   

“Sotsial boshqaruv” tushunchasi keng va tor ma’noda qo‘llaniladi. Tor ma’noda sotsial boshqaruv – sotsial jarayonlar, strukturalar va sotsial institutlarga avvaldan rejalashtrilgan maqsad yo‘lida ta’sir ko‘rsatish jarayonidir.

Keng ma’noda sotsial boshqaruv deyilganida boshqaruv sotsiologiyasi tushuniladi, ya’ni bu insonlarning ma’lum faoliyati sohasi bo‘lib, u ob’ektiv jihatdan ma’lum ishchilar guruhini – boshqaruvchilarni tashkil etadi. Boshqaruvchilar guruhiga ilmiy tadqiqotchilar hamda boshqaruv kadrlarini qayta tayyorlovchi pedagoglar kiradi.
Boshqaruv sotsiologiyasining ahamiyati tarixiy jihatdan jamiyatda va mehnat kollektivlaridagi mehnat taqsimotining yuzaga kelishi bilan asoslanadi. SHu jihatdan boshqaruv sotsiologiyasi jamiyatning muhim ahamiyatga molik elementi sifatida talqin qilinishi mumkin. Boshqaruv sotsiologiyasining asosiy tushunchasi “ta’sir ko‘rsatish” bo‘lib, u boshqaruv sub’ektining boshqariluvchilarga nisbatan qaratilgan anglangan va rejalashtirilgan, maqsadli ta’sirini anglatadi.
Sotsial tizimdagi ta’sirlar o‘z hajmi, mohiyati va yo‘nalish kuchiga ko‘ra turli xil bo‘lishi mumkin. SHunga ko‘ra boshqaruvning mohiyati o‘zgaradi. Davlat boshqaruvida boshqaruv hamisha davlat va siyosiy hokimiyat bilan bog‘liq bo‘ladi. Davlat boshqaruvida asosiy element sifatida maqsadga erishish yotadi. Maqsadlarni shakllantirish tizimiga jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tizimi, fuqarolik jamiyati institutining rivojlanganlik darajasi, milliy, tarixiy va madaniy an’analar eng ko‘p ta’sir ko‘rsatadi. Bularning barchasi maqsadlarning o‘zgarishiga sababa bo‘lishi mumkin. SHunday bo‘lsada maqsadlar tizimi doimo davlat boshqaruvini ma’lum yo‘sinda yo‘naltirishda ishtirok etadi.
Boshqaruv faoliyati davomida boshqaruv sub’ektlari, boshqaruv organlari va har bir alohida inson boshqaruv munosabatlariga kirishishadi. Boshqaruv munosabatlarini shartli ravishda ikki qismga ajratish mumkin:

1. 
   Maqsadni shakllantirish va axborotlarni tahlil qilish munosabatlari;
   
2. 
   Maqsad va vazifalarni aniqlashtirish hamda ularga etishishga qaratilgan munosabatlar.
   

Boshqaruv munosabatlari o‘zining murakkabligi bilan ajralib turadi. Boshqaruv sub’ektlari munosabatlari tashkiliy munosabatlardan iborat bo‘lib, bu yuboshqaruv jarayonining ajralmas, muhim elementi sanaladi. Boshqaruv sub’ektlarining tashkiliy munosabatlari o‘z ichiga subordinatsiya va koordinatsiya, mas’ullik va raqobat, markazlashtirilish va xususiylashtirilish kabi munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Mazkur munosabatlar vertikal va gorizontal, formal va noformal bo‘lishi mumkin.
Boshqaruv faoliyati davomida uni samarali amalga oshirish maqsadida ma’lum predmetlar, tarkib, mehnat turi yuzasidan ixtisoslashuv joriy qilinadi, shuningdek, butun boshqaruv organlarining malakali ishini tashkil etish uchun kooperatsiya amalga oshiriladi. Kooperatsiyaga erishish maqsadida boshqaruv organining rasmiy tashkiliy strukturasi yaratilib, u bo‘limlarning va lovozimlarning ketma-ket va ierarxik joylashuvini nazarda tutadi. Ammo mazkur rasmiy struktura domiy ravishda norasmiy struktura bilan taqqoslanishi va uni inobatga olishi lozim. Faqat shu shart asosida boshqaruv faoliyati samarali va omadli bo‘ladi.
Barcha tashkilotlarda norasmiy aloqa va munosabatlar aksariyatni takshil qiladi. Aytib o‘tish kerakki, norasimy darajada rasmiy muammolarni echish ancha engil kechadi. Ammo davlat boshqaruvida subordinatsiya munosabatlari muhim ahamiyatga ega. Ulardan tashqari koordinatsiya munosabatlari, ya’ni boshqaruv strukturasida bitta ierarxik darajada joylashgan a’zolarning o‘zaro munosabatlari muhim ahamiyatga ega.
Boshqaruv munosabatlari o‘z ichiga boshqaruv sub’ektlari va ob’ektlaridan tashqari u o‘z ichiga boshqaruv faoliyati va vazifalarining turlarini qamrab oladi. SHunga qarab ular ikki guruhga ajratiladi: maqsadli va tashkiliy. Maqsadli funksiyalarning asosiy vazifasi tashkilotning avvaldan rejalashtirilgan maqsadlarini amalga oshirish yo‘nalishini aniqlashdan iborat. Tashkiliy funksiyalar boshqaruv qarorlarini amalga oshirish jarayonini tashkil etishni nazarda tutadi.
Boshqaruv tizimining tugal natijasi boshqaruv qarorlarini qabul qilish hamda ishlab chiqilgan maqsadlarga erishishdir.

3.