Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti toshkent moliya instituti

8.4. Kriptovalyutalar tijorat bozorining kelajak istiqbollari

Bitkoin narxining navbatdagi ko‘tarilishi ortidan Finlyandiya markaziy banki bitkoin tizimini revolyutsion va ajoyib deb tavsiflagan xolda ilmiy izlanishlar turkumini e’lon qildi. Ushbu ma’lumotda jahondagi minglab kriptomaynerlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan bitkoinning juda stabil ekanligi ta’kidlanadi. Shu munosabat bilan 2017 yilni qo‘rqmasdan bitkoin yili deb aytish mumkin, chunki yil boshida uning narxi 1000 dollar bo‘lgan bo‘lsa, yil davomida 20000 dollargacha o‘sish kuzatildi, kelajakda esa uning narxi 100 000 dollagacha ko‘tarilishi mumkin ekan. Bunday ma’lumotni JPMorgan Chase amerika moliyaviy xoldingi bosh direktori Delivering Alpha deb nomlangan bank konferentsiyasida aytib o‘tdi (12/09/2017 yil). Ammo uning fikricha, kelajakda kriptovalyutalar bozori bir ko‘pik sifatida juda katta miqdorga yetganidan so‘g yorilib ketadi, chunki unga bo‘lgan talab ko‘pchilik xollarda sun’iy talabdir – u an’anaviy pullar bozori bilan to‘liq integratsiyalashmagan. Kriptovalyutalar bozorining rivojlanishini qisqacha ravishda quyidagicha tavsiflash mumkin:

• 
  Bitkoin tushunchasi birinchi marotaba 2008 yilda Satosi Nakomoto ismli inson nomidan kiritilgan.
  
• 
  Bitkoinning asosida elektron zanjir orqali ma’lumotlar uzatish texnologiyasi – blokcheyn yotadi.
  
• 
  Blokcheynning turli elementlari har xil komp’yuterlarda saqlanadi va ularning xaqiqiyligi aniq matematik algoritmlar orqali nazoratchi organlar ishtirokisiz tasdiqlanib turadi .
  
• 
  2017 yil 1 avgustda bitkoin ishlab chiqaruvchilar uning tezroq ishlaydigan analogi Bitcoin Cashni yaratdilar.
  
• 
  Bitkoinning kriptovalyutalar bozoridagi eng asosiy raqobatchisi rossiya-kanada dasturchisi tomonidan 2013 yilda ishlab chiqilgan kriptovalyuta Etherium yoki Efir hisoblanadi.
  

Kiptovalyutalar bozorining rivojlanishini 2000 yillar boshida ro‘y bergan “dotcom” lar bo‘yicha katta qiziqish va uning nima bilan tugagani bilan ham solishtirishimiz mumkin. O‘sha davrda domen ismlari .com bilan tugaydigan texnologik kompaniyalar aktsiyalariga juda katta qiziqish kuzatilgani tufayli, birjalarda zamonaviy nomlar bilan atalgan, .com domen nomi bilan tugaydigan, ammo amalda mavjud bo‘lmagan kompaniyalarning aktsiyalari faol sotila boshlandi. Bu firibgarlik ma’lum bo‘lib qolganidan so‘ng, dotcom kompaniyalarning aktsiyalari juda ham tushib ketdi va ko‘pgina kompaniyalar buning oqibatida xonavayron bo‘ldilar. CoinMarketCap saytining ma’lumotlariga ko‘ra, xozirgi paytda internetda 900 ga yaqin raqamli kriptovalyutalar mavjud. Bu bozorda yangi ishtirokchilar deyarli har kuni paydo bo‘layaptilar va ularning barchasi ham yaxshi o‘ylab tuzilgan bizner-rejaga ega yoki ular firibgar emas deb aniq aytib bo‘lmaydi. Ularning bankrot bo‘lishi butun kriptografiya bozorining tushkunlikka uchrashiga olib kelishi mumkin. Ya’ni, sun’iy kriptovalyutalarning inqirozi o‘z ortidan bitkoin, laytkoin va efiriumlarning ham inqiroziga sabab bo‘lishi mumkin. Lekin shuni ham aytish kerakki, kriptovalyutalar uchun yana katta bir havf davlat tomonidan ham kelishi mumkin va muqarrar. Moliyaviy analitik Djeyms Daymonning aytishicha, “Valyuta bu davlat tomonidan birinchi navbatda yaratiladigan narsadir. Davlat esa valyuta aylanishini markaziy bank yordamida nazorat qiladi. Undan tashqari, davlat kim valyutaga egalik qilayapti, u qaerda turibdi va nimalarga sarf qilinishini bilishni istaydi. Xuddi shuning uchun ham Xitoy kriptovalyuta birjalarini yopayapti. Kriptovalyutalar qanchalik ko‘p bo‘lsa, davlat shunchalik faolroq uni nazorat qilishni xoxlaydi. Xozircha kriptovalyutalar yangilik bo‘lgani uchun davlat undan foydalanishga chidab turibdi, ammo undan biror kimsa yoki tashkilot zarar ko‘rgani aniqlansa yoki kimdir undan noqonuniy amallar uchun foydalansa, davlat shu zahoti uni yopib qo‘yadi”. Masalan, 2015 yilda Rossiya moliya vazirligi “pul surrogati” chiqarganlar va uni sotishga uringanlarni yetti yilgacha qamoq jazosi bilan jazolashni taklif qildi. Pul surrogati termini kriptovalyutalarga ham tegishlidir.