Тошкент давлат иқтисодиёт университети

9-МАВЗУ. МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТНИНГ РАҚОБАТ 
УСТУНЛИКЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК 
АСОСЛАРИ 
9.1. 
Миллий иқтисодиёт рақобатбардошлигини давлат 
томонидан тартибга солиш сабаблари 
Давлатнинг 
асосий 
вазифаси 
– 
ресурслардан 
фойдаланиш 
самарадорлигига, шунингдек, давлат бошқарувининг самарадорлигига 
эришишдан иборат. Шунинг учун иқтисодиёт фани доирасида ушбу муҳим 
ва кўп қиррали муаммога бағишланган тадқиқотлар доимий равишда олиб 
борилади. 
Соғлом рақобат муҳитини шакллантиришнинг давлат томонидан 
тартибга солиниши республика бозорларида рақобатни ривожлантириш учун 
зарур ташкилий-ҳуқуқий ва иқтисодий шароитларни яратиш, бозорларнинг 
монополлаштиришга уринишларга йўл қўймаслик, бозор иқтисодиёти 
талабларига жавоб берувчи монополияга қарши тартибга солиш 
механизмларини 
такомиллаштириш, 
шунингдек, 
истеъмолчилар 
ҳуқуқларини ҳимоялаш чора-тадбирларини ўз ичига олади. 
Давлатнинг иқтисодиётдаги роли унинг функцияларида муайянлашади. 
Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг асосий мақсади 
иқтисодий ва ижтимоий барқарорликни таъминлаш, мавжуд тузумни 
мамлакат ичида ва халқаро майдонда мустаҳкамлаш ва уни ўзгариб турувчи 
шароитга мослаштириш ҳисобланади. Бу асосий мақсаддан бир қатор аниқ 
мақсадлар 
келиб 
чиқади. 
Улар 
жумласига 
иқтисодий 
циклни 
барқарорлаштириш; миллий хўжаликларнинг тармоқ ва минтақавий 
тузилишни такомиллаштириш, атроф-муҳит ҳолатини яхшилаш кабиларни 
киритиш мумкин. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг 
мақсади унинг вазифаларида аниқ намоён бўлади. Бозор хўжалиги 
шароитида давлатнинг иқтисодий вазифалари асосан бозор тизимининг амал 
қилишини енгиллаштириш ва ҳимоя қилиш мақсадига эга бўлади. Бу 

---

119 
соҳадаги давлатнинг иқтисодий вазифаларидан қуйидаги икки турини 
ажратиб кўрсатиш мумкин:
1) бозор тизимининг самарали амал қилишига имкон туғдирувчи 
ҳуқуқий асос ва ижтимоий муҳитни таъминлаш; 
2) рақобатни ҳимоя қилиш.
Давлатнинг бошқа вазифалари иқтисодиётни тартибга солишнинг 
умумий тамойилларидан келиб чиқади. Давлатнинг ўтиш иқтисодиётидаги 
барча 
функциялари 
бозор 
муносабатларини 
шакллантириш 
ва 
ривожлантириш билан боғлиқ. Ушбу боғлиқликнинг хусусиятига қараб 
давлатнинг тартибга солувчи функцияларининг иккита гуруҳини ажратиш 
мумкин. Биринчидан, бу бозорнинг самарали фаолият кўрсатиши учун шарт-
шароитлар яратиш функцияси. Иккинчидан, бу бозорнинг ўз тартибга 
солувчиларини таъсирини тўлдириш ва унга тузатишлар киритиш. 
Биринчи гуруҳга бозор хўжалиги фаолият кўрсатишининг ҳуқуқий 
базасини 
таъминлаш 
функцияси 
ҳамда бозор 
муҳитида 
асосий 
ҳаракатлантирувчи куч сифатида рақобатни рағбатлантириш ва ҳимоялаш 
функцияси киради. 
Иккинчи гуруҳга эса даромадларни қайта тақсимлаш, ресурсларни 
тақсимлашга тузатишлар киритиш, иқтисодий барқарорликни таъминлаш ва 
иқтисодий ўсишни рағбатлантириш функциялари киради. 
Ҳозирги 
замонда 
давлат 
– 
миллий 
иқтисодиётнинг 
рақобатбардошлигини ошириш сиёсати билан шуғулланиши мумкин ва 
лозим бўлган ягона институтдир. Рақобат бозор иқтисодиётида асосий 
тартибга солувчи механизм бўлиб хизмат қилади. Бу шундай кучки, у 
харидорлар ёки истеъмолчиларнинг эҳтиёжларига ишлаб чиқарувчи ва 
ресурс етказиб берувчиларни бўйсундиради. Рақобат шароитида кўплаб 
харидорлар томонидан билдирилган талаб ва сотувчиларнинг таклифи бозор 
нархларини белгилайди. Бу шуни билдирадики, ишлаб чиқарувчилар ва 
ресурс етказиб берувчилар истеъмолчиларнинг фақат бозор орқали ҳисобга 
олинадиган хоҳишларига мослашиши мумкин. Бозор тизимининг иродасига 

---

120 
бўйсунувчи, рақобатлашувчи ишлаб чиқарувчилар фойда олишни ва ўз 
мавқеларининг мустаҳкамланишини кутади, ким бозор қонунларини бузса, 
зарар кўради ва охир-оқибатда синади. Рақобат шароитида харидор – бу 
хўжайин, бозор уларнинг гумаштаси, корхона эса уларнинг хизматкори 
ҳисобланади.
Иқтисодиётда сотувчилар ўртасидаги 
рақобат ўрнини монополиялар эгаллаганда, 
уларнинг бозорга таъсир кўрсатиш ёки 
ундаги нархларни ўз манфаатларини кўзлаб 
ўзгартириш имконияти пайдо бўлади. 
Монополиялар ўзларининг таклифлари умумий ҳажмини тартибга солиш 
лаёқатидан фойдаланиб, маҳсулот ҳажмини сунъий чеклаш орқали уларга 
анча юқори нарх белгилаш ва шу орқали анча барқарор фойда олиши 
мумкин.
Бозор муносабатлари ривожланган шароитда монополиялар устидан 
икки усулда назорат ўрнатилади. Биринчи усулда, технология ва иқтисодий 
шароитлар рақобатли бозор мавжуд бўлиш имкониятини йўққа чиқарадиган 
табиий монополиялар деб номладиган тармоқларда давлат нархларини 
тартибга солади ва кўрсатиладиган хизматларга стандартларни ўрнатади. 
Транспорт, алоқа, электр энергияси ишлаб чиқариш ва бошқа ижтимоий 
фойдаланишдаги корхоналар маълум даражада шундай тартибга солинади. 
Иккинчи усулда, самарали ишлаб чиқариш жуда кўпчилик бозорларда 
рақобат ривожининг жуда юқори даражасида таъминланиши сабабли давлат 
рақобатини кучайтириш ва ҳимоя қилиш мақсадида монополияларга қарши 
қонунлар қабул қилади. 
Республикамизда ҳам монопол фаолиятни чеклаш, товарлар бозорида 
рақобатни ривожлантириш, истеъмолчилар ва тадбиркорлар манфаатини 
ҳимоя қилишга қаратилган қатор қонунлар қабул қилинган. 
Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг маълум 
чегаралари ҳам мавжуд бўлиб, улар давлатнинг ишлаб чиқариш 

---

121 
самарадорлигига таъсиридан келиб чиқади. Иқтисодиётга давлатнинг ҳар 
қандай аралашуви маълум харажатларни тақозо этади. Уларга энг аввало 
тартибга солишни ташкил этиш ва амалга ошириш бўйича харажатларни 
киритиш мумкин. Шунингдек, тартибга солишнинг у ёки бу шакли бозор 
мувозанати, ишлаб чиқариш ҳажми, ресурсларнинг қайта тақсимланишига 
кўрсатиши мумкин бўлган таъсирни ҳам ҳисобга олиш лозим. Бунда тартибга 
солишни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган сарф-харажатларнинг миқдори 
давлатнинг иқтисодиётни тартибга солиши натижасида олинадиган 
самарадан кам бўлиши лозим. Уларнинг нисбати давлатнинг иқтисодиётга 
аралашуви чегараларини белгилаб беради. 
Ҳар йиллик Жаҳон иқтисодий форуми (Давос) томонидан 161 та асосий 
кўрсаткич бўйича рақобатбардошликнинг интеграл индекси ишлаб чиқилган 
бўлиб, қуйидаги саккизта блок бўйича гуруҳланган: очиқлик, давлат (давлат 
сиёсатининг самарадорлиги), молия, инфратузилма, технология, бошқарув, 
меҳнат ва институтлар. 
Жаҳон иқтисодий форумининг маълумотларига асосланган ҳисоб-
китоблар шуни кўрсатмоқдаки, тадбиркорлик муҳитининг омиллари умуман 
мамлакатлар бўйича иқтисодий ўсиш динамикасига энг катта таъсир 
кўрсатди (60 фоиз)
1
. 
Тадбиркорлик муҳити томонидан рақобатбардошликнинг энг муҳим 
омиллари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: ички бозорда рақобатнинг 
жадаллиги, 
ахборот 
инфратузилмасининг 
ривожланиши, 
талаб 
хусусиятларининг мураккаблашуви ва ички таклифнинг миқдор ва сифат 
бўйича талабга мослиги. 
Рақобатбардошлик 
кўрсаткичлари 
ва 
бозор 
институтларини 
шакллантириш ҳамда ривожлантириш жараёнлари бўйича орқада қолиш 
Ўзбекистонда ҳам кўзатилмоқда. Бунга барҳам беришда инновацион тад-
биркорликни ташкил этиш ва ривожлантиришга давлат томонидан 
кўрсатиладиган кўмак асосий ролни ўйнаши мумкин. 
Миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш вазифаларини 

---

122 
ҳал этиш учун узоқ муддатли режада, жаҳон тажрибаси кўрсатиб турганидек, 
кадрларни тайёрлаш ва улар малакасини оширишга, билимларни баҳам 
кўриш 
ва 
ИТТКИни 
қўллаб-қувватлашга 
ҳамда 
инфратузилмани 
ривожлантиришга инвестициялар давлат томонидан тартибга солишнинг энг 
самарали чоралари ҳисобланади.