Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 8 - SON 
172 
Hujayra 
konsepsiyasi 
ko‗plab 
biologik 
fanlarga, 
shu 
jumladan, 
embriologiyaga ta‘sir ko‗rsatdi, bunda hujayralar urug‗lantirilgan tuxumning yangi 
organizmga aylanishini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Harvey epigenez deb 
atalgan bu hodisalarning rivojlanishini turli ishchilar, xususan, nemislar o‗qitgan 
qiyosiy embrionolog Karl fon Baer tasvirlab bergan, u tuxumdonda sutemizuvchi 
tuxumni birinchi bo‗lib kuzatgan[2]. Boshqa nemis o‗qituvchisi-embriolog Kristian 
Geynrix Pander 1817-yilda embriologiyaga mikrob yoki to‗qima qatlamlari 
tushunchasini kiritdi. XIX-asrning ikkinchi yarmida mikroskopning yaxshilanishi va 
gemiloksilin kabi anilinli bo‗yoqlar yordamida bo‗yashning yaxshiroq texnikasi ichki 
hujayra tuzilishini o‗rganishga turtki bo‗ldi. 
Bu vaqtga kelib, Darvindagi turlarning biologik o‗zgarishi tabiiy tanlanish 
jarayonida sodir bo‗ladi degan nazariyasi bilan insonning tabiat haqidagi qarashlarini 
to‗liq qayta ko‗rib chiqish zarur edi. Evolyutsiya nazariyasi - organizmlar doimiy 
ravishda juda moslashgan shakllarga aylanib bormoqda - barcha turlar, ayniqsa, 
yaratilgan deb turg‗un qarashni rad etishni va turlar haqidagi Linna konsepsiyasini 
buzishni talab qildi. Darvin evolyutsiya qanday ishlashini tushunish uchun irsiyat 
tamoyillari ma‘lum bo‗lishi kerakligini tan oldi; Ammo, irsiy omillar konsepsiyasi 
o‗sha paytgacha Mendel tomonidan ishlab chiqilgan bo‗lsa-da, Darvin 1900-yilda 
qayta kashf qilinmaguncha yo‗qolgan asari haqida hech qachon eshitmagan. 
Genetika XX asrda rivojlangan va hozirda u turli biologik fanlarning ajralmas 
qismi hisoblanadi. Genning hayotning barcha shakllari uchun boshqaruvchi irsiy omil 
sifatida kashf etilishi zamonaviy biologiyaning katta yutug‗i bo‗ldi. Shuningdek, 
organizmlarning atrof -muhit bilan o‗zaro ta'siri haqida aniqroq tushuncha paydo 
bo‗ldi. Bunday ekologik tadqiqotlar nafaqat organizmlarning uchta katta guruhi - 
o‗simliklarning ishlab chiqaruvchi sifatida o‗zaro bog‗liqligini ko‗rsatishga yordam 
beradi; hayvonlar, iste‘molchi sifatida; va qo‗ziqorinlar va ko‗plab bakteriyalar, 
parchalovchi sifatida - lekin ular insonning atrof-muhitni boshqarishi va oxir-oqibat 
uning Yerda omon qolishi uchun zarur bo‗lgan ma‘lumotlarni beradi. Bu ekologiyani 
o‗rganish bilan hayvonlarning xulq-atvori yoki etologiyasini o‗rganish chambarchas 
bog‗liq. Bunday tadqiqotlar odatda intizomga bog‗liq, chunki ekologiya, fiziologiya, 
genetika, rivojlanish va evolyutsiyaning kombinatsiyasi odam organizmi nima uchun 
o‗zini shunday tutishini tushunishga harakat qiladi[3]. 
Parazit organizmlar va ular odam, hayvon va o‗simliklarda keltirib 
chiqaradigan kasalliklar parazitologiya obyektiga aylandi. Parazitologiyaning alohida 
bo‗limi gelmintologiya bo‗lib, uning mavzusi parazit yassi va yumaloq qurtlardir. 
Tuproq zoologiyasi tuproq faunasi bilan shug‗ullanadi (asosan umurtqasizlar). 
Umurtqali hayvonlar madaniyatidagi fanlar: ixtiologiya, baliq va baliqlarga o‗xshash 
turlarni, gerpetologiyani, sudralib yuruvchilar va amfibiyalarni, ornitologiyani, 
qushlarni va termologiyani, sutemizuvchilarni o‗rganadi. Antropologiyaning 
vazifalari - inson evolyutsiyasini va uning hayvonot dunyosi tizimidagi o‗rnini 

---