Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

4-rasm. Badrutt’s Palace mehmonxonasi
Umuman[4] turizm hozirda ahamiyati pasayib bormoqda, 2012 yilda yalpi ichki mahsulotning (YaIM) to'g'ridan-to'g'ri ulushi bor-yo'g'i 2,6% (taxminan 200 000 ishchi bilan), umumiy qo'shilgan qiymatda atigi 2,6% ni tashkil etdi va keyingi ta'sirlar 8% atrofida bo'ldi.[7] Xodimlar ulushi 2003 yildagi 5,7 foizdan (mehmonxonalar va restoranlar) 2012 yilda 4,4 foizga tushdi. Biroq, turizm hali ham markaziy ahamiyatga ega, ayniqsa, tuzilmaviy jihatdan zaifroq Alp tog'lari kantonlari uchun.[8] Prognozlarga ko'ra, o'rta muddatli istiqbolda sektor yana o'sadi.[7]

5-rasm. Kleine Matterhorndagi osma yo‘l.
Shveysariya chetga mashinasozlik va metallsozlik mahsulotlari, jumladan, soat, aniq priborlar, ximikat, toʻqimachilik mollari, kiyimkechak, oziq-ovqat va boshqalar chiqaradi. Chetdan neft va neft mahsulotlari, xom ashyo, jihozlar oladi. Tashqi savdoda Germaniya, Fransiya, Italiya, AQSH va boshqalar davlatlar bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — shveysariya franki.
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. Lezen, Lugano, Davos, Montryo va boshqalar shaharlarda mashhur kurortlar bor. Mamlakatda taʼlimning yagona tizimi yoʻq. Har bir kanton oʻzining maktab qonuni va boshqaruviga ega. Lekin barcha kantonlar uchun 6—7 yoshdan 15—16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy taʼlim joriy qilingan. Asosiy (boshlangʻich) maktablar har bir kantonda qabul qilingan sistemaga qarab 7, 8 yoki 9 yillik boʻlib, ular 2 bosqichdan iborat (4+3, 4+4 yoki 4+5). Oʻrta maktablar 2 turkumli boʻlib umumtaʼlim va ixtisoslashgan maktablarga boʻlinadi. Kasb-hunar oʻquv yurtlari, tijorat, maʼmuriy, texnika, qishloq xoʻjaligi va badiiy maktablar, oʻqituvchilar gimnaziyalari mavjud. Oliy taʼlim tizimiga universitet va institutlar kiradi. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Syurix universiteti, Jeneva, Bazel, Bern untlari, Syurix va Lozannadagi federal texnologiya institutlari, SanktGallendagi iqtisodiyot va ijtimoiy fanlar maktabi. Shveysariya ilmiy tadqiqotlarga Shveysariya milliy fondi (1952) rahbarlik qiladi.
Yirik kutubxonalari: Bazel universiteti kutubxonasi (2 mln.dan ortiq asar), Shveysariya milliy qutubxonasi (Bern shahrida, 1,5 mln.dan ortiq asar). shahrida 600 muzey bor. Yiriklari: Syurixdagi tarix muzeyi, Bazel, Bern, Jeneva va Syurixdagi sanʼat muzeylari, Lozannadagi nafis sanʼat muzeyi.
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Shveysariya bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: "Bazler saytung" ("Bazel gazetasi", nemis tilidagi kundalik gazeta, 1977-yildan), "Berner saytung" ("Bern gazetasi", nemis tilidagi kundalik gazeta, 1979-yildan), "Blik" ("Nigoh", nemis tilidagi kundalik gazeta, 1959-yildan), "Veltvoxe" ("Jahon hafta ichida", nemis tilidagi haftanoma, 1933-yildan), "Tages ansayer Syurix" ("Syurix kundalik sharhi", nemis tilidagi kundalik gazeta, 1893-yildan), "Tribyun de Lozann — maten" ("Lozanna minbari — tong", fransuz tilidagi kundalik gazeta, 1862-yildan). Sh. telegraf agentligi (ATS) 1894-yilda tashkil etilgan; yirik gaz. nashriyotlarining aksiyadorlik jamiyati. Sh. radioeshittirish va televideniye jamiyati, yarim tijorat tashkiloti. shahrida radioeshittirishlar 1923-yildan, muntazam telekoʻrsatuvlar 1958-yildan boshlangan.
Adabiyoti. Adabiyoti nemis, fransuz, italyan, retoroman tillarida rivoj topmoqda; tiliga koʻra qardosh boʻlgan qoʻshni mamlakatlardagi adabiyot bilan bogʻlangan. Nemis tilidagi adabiyot qadimiy xalq qoʻshiqlari, afsonalarga boy (Vilgelm Tell haqidagi afsonalar, tarixiy xronikalar). Maʼrifatchilik oqimi davrida A. Geller va buyuk pedagog I.G.Pestalotssi ijodida milliy xususiyatlar oʻz aksini topdi. Fransuz yozuvchisi J.J. Russo hayoti va ijodi ham Sh. bilan bogʻlangan. 1848-yilgi inqilobdan soʻng nemis tilida ijod qiluvchi I.Gotxelf, G. Keller, K.F.Meyer kabi yozuvchilar ijodida realizmni ravnaq topishiga imkon yaratildi; 19-asr fransuz tilidagi adabiyotning mashhur vakili R. Tepferdir. Shu yozuvchilarning ijodi tufayli Sh. adabiyoti birinchi marta chet elga tanildi. 20-asrning 1-yarmida nemis tilida yozuvchi R. Valzer, Ya.Byurer, fransuz tilida yozuvchi Sh.F.Ramyu kabi adiblar oʻz asarlarida dolzarb ijtimoiy muammolarga murojaat qildilar. Ular urushdan keyingi davrdagi realistik adabiyotni yanada yuksaltirish uchun zamin yaratdilar. Nemis tilida ijod qiluvchi M. Frish va F.Dyurrenmatt asarlari milliy adabiyotni Yevropa madaniyatining boyligi darajasiga olib chiqsi. 1960—70 yillarda nemis tilida yozuvchi V.M.Diggelman, A. Mushg, O.F.Valter kabi adiblar roman va hikoyalarida, A.Martining sheʼriy toʻplamlarida nemis tilidagi shveysar adabiyotining realistik anʼanalari zamonaviy tasviriy vositalar bilan uygʻunlashib ketgan. Fransuz tilida yozuvchi J. Alda, F. Jakotte, J. Shesseke, italyan tilida yozuvchi F.Kyeza, retoroman tilida yozuvchi K. Birt, A. Peyer, S. Kens kabi adiblar mashhur.
Meʼmorligi. Shveysariyaning qadimiy meʼmoriy yodgorliklari merovinglar sanʼati (RivaSanVitaldagi baptisteriy, 5— 6-asrlar), keyinchalik "Karolinglar uygʻonish davri" sanʼati (SanktGallendagi monastir, 7-asr) bilan bogʻlangan. Romangotika uslubidagi binolar (Syurixdagi Grosmyunster, 12—15-asrlar; Bazeldagi soborlar, 1185—1200) Fransiya va Olmoniya meʼmorligiga yaqin. Uygʻonish davri meʼmorligi anʼanalari 17-asr inshootlarida saqlanib qolgan (Syurixdagi ratusha, 1694—98, meʼmor I.Ya.Keller). 17—18-asrlar meʼmorligida barokko uslubi qaror topdi (SanktGallendagi cherkov, 1755— 70; Lozannadagi ratusha, 17-asrda qayta qurilgan). 18-asr oxirida klassitsizm keng tarqaldi (Nevshateldagi ratusha, 1782—90, meʼmor P.A. Pari). 19-asr oʻrtalarida eklektizm, 19-asr oxirida modern uslubi koʻrinishlari paydo boʻla boshladi. 20-asrning 20-yillari meʼmorlar xalq meʼmorligi anʼanalaridan va funksionalizm usul va metodlaridan foydalandilar. 30-yillardagi buyuk inshootlar: Lyutserndagi Lyutsern kantoni sanʼat va majlislar uyi (1930—33, meʼmor A.Meyli), Jenevadagi Millatlar saroyi (1927—37, meʼmor Giyol). 50—70-yillarda yoʻddoshshaharlar (LeLinon, Jeneva yaqinida, 1962— 70, meʼmorlar G. va P. Amman va boshqalar), ijtimoiy va maʼmuriy binolar [Lozanna shahridagi "Kodak" firmasi maʼmuriy binosi va omborxonasi, 1961—63, meʼmor F. Blugger; Syurixdagi "Bashariyat uyi" (Le Korbyuzye markazi), 1967, meʼmor Le Korbyuzye; Sug shahridagi turar joy binolari, 1958—68, meʼmor F. Shtukki va boshqalar; Jenevadagi "Le Pari" kinoteatri, 1971, meʼmor M.J.Soje].

XULOSA

Shvetsariya nafaqat ishonchli banki va shvetsariya soati bilan mashhur. Bu yana ajoyib tog‘lar va muzliklar, chiroyli tabiat, yuqori madaniyatli va hayot saviyasiga ega mamlakatdir. Shvetsariyaning diqqatga sazovor joylari bu mamlakat va uning chiroyli tog‘ chang‘isi kurortlari va sayyohlik infratizilmasi haqida ko‘p narsalarni gapirib berishi mumkin.
Mamlakat xilma – xilligi, davlat tillari va xalqlari aralashligi tufayli u yagonadir. Bu yerga dam olgani va Shvetsariyani bilmoqchi bo‘lgan sayyohlar doim ularning ta’tillari ajoyib o‘tishiga ishonadilar. Bu saralangan to‘plamda sizlarni o‘nta eng mashhur joylarga sayot qilishga taklif etamiz, ularni kelib ko‘rish shart.
2013-yilda sanoatning aylanmasi deyarli 35 milliard frankni tashkil etdi[4], klassik turizm - restoran va mehmonxonalarda joylashtirish va ovqatlanish (ovqatlanish va mehmonxona sanoati) aylanmaning uchdan ikki qismini tashkil etdi.
Chet eldan kelgan mehmonlar 2011 yilda Shveytsariyada 15,6 milliard CHF sarfladilar. 2011-yilda umumiy eksport tushumining 5,2% ni tashkil etgan holda turizm Shveytsariyaning eksport daromadlari bo‘yicha to‘rtinchi yirik manba bo‘lib, kimyo sanoati, metall va mashinasozlik sanoati va soatsozlik sanoatidan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. Yillar davomida turizm balansi ham ijobiy saldoni ko'rsatdi (masalan, 2011 yilda 3,2 milliard CHF), bu Shveytsariyadagi chet ellik sayohatchilar shveytsariyalik sayohatchilardan ko'ra ko'proq pul sarflashini anglatadi.[5] 2016 yilda barcha mehmondo'stlik korxonalarining 65,4 foizi zarar ko'rdi; turizm saldosi esa uzoq vaqtdan beri birinchi marta 300 million Shveytsariya frankida salbiy bo‘ldi. 2017 yilda defitsit 122 million CHFni tashkil etdi