Toshkent davlat sharqshunoslik instituti g. Xalliyeva adabiyotshunoslik

BADIIY ASAR SYUJETI VA KOMPOZISIYASI 
 
Syujet, syujet unsurlari, ekspozisiya, syujet turlari, konflikt, 
badiiy detal, kompozisiya, kompozision vositalar. 
 
 Syujet badiiy asardagi bir-biriga uzviy bog‘liq holda 
kechadigan, qahramonlarning xatti-harakatlaridan tarkib topuvchi 
voqealar tizimi. Badiiy asar syujeti asar mavzusini shakllantiradi.
Syujet - syujet unsurlaridan (ekspozisiya, tugun voqea rivoji, 
kulminatsiya, yechim) dan tarkib topadi. Ekspozisiya - voqealar 
kechadigan joy, qahramonlar, shart-sharoit. Ekspozisiya hajm e’tibori 
bilan turlicha bo‘lishi va asarning turli o‘rinlarida kelishi mumkin. 
Tugun asar voqealarining boshlanishiga turtki bo‘lgan voqea. Voqea 
rivoji syujet voqealarining bosqichma-bosqich rivojlanib borishi. 
Asardagi voqealar rivojining eng yuqori nuqtasi badiiy asar 
kulminatsiyasi deyiladi. Yechim syujet voqealari rivojining yakuni, 
qahramonlar ruhiyatida, taqdirida yuzaga kelgan holat, asar 
qahramonlari orasidagi ziddiyatlarning badiiy yechimi. 
Konflikt - to‘qnashuv, ziddiyat syujetni harakatga keltiruvchi 
kuch, uning ta’sirchanligini, ko‘lamini belgilovchi syujet unsuri. 
Badiiy asarda inson va inson, inson va tabiat, inson va jamiyat, inson 
va texnika kabi ziddiyat turlari uchraydi. 
Voqea-xodisalarni hikoyalash tamoyiliga ko‘ra syujetning 
xronikal syujet, retrospektiv syujet, konsentrik syujet, assotsiativ 
syujet turlari mavjud. 
Badiiy asar kompozisiyasi – asarning tuzilishi, vujudi. 
Syujetdan tashqaridagi qismlar: asar nomi, epigraf, lirik, falsafiy, 
publisistik chekinishlar, qo‘shimcha lavhalar, kiritma voqealar, 
peyzaj, portret, ruhiy tahlil va h.k. kompozision vositalar hisoblanadi.  
 
Adabiyotlar va elektron resurslar 
1. 
Karimova S. Kompozision mukammallik yo‘lida //O‘zbek 
tili va adabiyoti. - №6. 1991.
2. 
Turdiyev K. Asar syujeti va kompozisiyasi haqida// Til va 
adabiyot ta’limi. - №3. 2001. 
3. 
Qurbonov T. Portret yaratish uslubi haqida //O‘zbek tili va 
adabiyoti. - №5. 1996

---

15
4. 
Jirmunskiy V.M. Vvedenie v literaturovedeniyu.-SPb., 
1996. // www. studfiles.net 
5. 
Vinogradov V.V. Syujet i stil: Sravnitelno-istoricheskoe 
issledovanie - M., 1963 // www. books.e-heritage.ru