Toshkent davlat sharqshunoslik instituti xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va siyosati fakulteti

Shuni ta'kidlash kerakki, tashqi iqtisodiy aloqalar ham tarixiy, ham iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Boshqacha aytganda, u tsivilizatsiya mahsulidir va iqtisodiy kategoriya sifatida u iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Tashqi iqtisodiy aloqalarning mohiyati ularning funktsiyalarida namoyon bo'ladi. Bu tabiiy zaxiralar va mehnat natijalarining xalqaro almashinuvini tashkil etish va qo'llab-quvvatlash, bu xalqaro pul muomalasini tashkil etish va xalqaro mehnat taqsimoti mahsulotlarining foydalanish qiymatini xalqaro e'tirof etish. Ko'plab misollar shuni isbotlaydiki, bu iqtisodiy o'sishni ta'minlashning muhim omili, tashqi iqtisodiy faoliyat mexanizmi orqali amalga oshiriladigan davlatning iqtisodiy tizimiga ta'sir etish vositasi bo'lgan shamol fermasi. Shamol fermalarini rivojlantirishda dunyo mamlakatlarining o'sib borayotgan iqtisodiy o'zaro bog'liqligi (globallashuv jarayonida) va zamonaviy ilmiy-texnikaviy taraqqiyot asosiy rol o'ynaydi. Va har qanday zamonaviy davlatning shamol fermalari jahon iqtisodiyotida rivojlanayotganligi sababli, milliy iqtisodiyotning tashqi iqtisodiy sektori ushbu mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotiga qo'shilish darajasini ko'rsatadigan o'ziga xos ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladi. Qaysidir ma'noda, bu yagona davlat iqtisodiy majmuasining iqtisodiy rivojlanish darajasini aks ettiradi, buni davlatning shamol fermasining tabiati va tuzilishi bilan baholasa bo'ladi. keyin milliy iqtisodiyotlarning tashqi iqtisodiy sektori muayyan mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotiga qo'shilish darajasini ko'rsatadigan indikator vazifasini bajaradi. Qaysidir ma'noda, bu yagona davlat iqtisodiy majmuasining iqtisodiy rivojlanish darajasini aks ettiradi, buni davlatning shamol fermasining tabiati va tuzilishi bilan baholasa bo'ladi. keyin milliy iqtisodiyotlarning tashqi iqtisodiy sektori muayyan mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotiga qo'shilish darajasini ko'rsatadigan indikator vazifasini bajaradi. Qaysidir ma'noda, bu yagona davlat iqtisodiy majmuasining iqtisodiy rivojlanish darajasini aks ettiradi, buni davlatning shamol fermasining tabiati va tuzilishi bilan baholasa bo'ladi.
Albatta, tashqi iqtisodiy aloqalarning maqsadi - chet ellik sheriklar bilan o'zaro manfaatli asosda mehnat natijalarini almashish. Ular pul, kredit va bojxona vositalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Asosiy maqsad davlatning iqtisodiy faoliyatining iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun xalqaro mehnat taqsimoti (mamlakat ixtisoslashuvi) afzalliklaridan oqilona foydalanishdir. Boshqacha aytganda, tashqi iqtisodiy aloqalar iqtisodiyot va siyosat, savdo va diplomatiya, savdo va sanoat ishlab chiqarishi, ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-texnikaviy hamkorlik, shuningdek bularning barchasi kredit va moliyaviy operatsiyalar bilan mustahkamlangan. Barcha harakatlar xalqaro iqtisodiy huquq bilan tartibga solinadi, unda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi printsiplar va normalar to'plami belgilanadi. Ma'lum Xalqaro iqtisodiy huquq me'yorlari: teng iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish va xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi davlatlar suveren huquqlarini amalga oshirishni rag'batlantirishga qaratilgan. Umuman olganda, globallashuv sharoitida bu butun dunyoda iqtisodiy o'sishga yordam berishi kerak.
Keling, davlatlar va ularning sub'ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy turlarini (FEA) belgilaymiz. Birinchidan, bu tashqi savdo faoliyati. Biroq, tashqi iqtisodiy faoliyat tovarlar va xizmatlar importi eksportidan tashqari to'g'ridan-to'g'ri va portfel investitsiyalari ko'rinishidagi kapitalni eksport / import qilishni ham o'z ichiga oladi (xalqaro investitsion hamkorlik); pul-moliyaviy hamkorlik (sanoat va boshqa mulklarni sotib olish uchun kapitalni chet elga eksport qilish); fond va valyuta bozoridagi operatsiyalarda ishtirok etish; xalqaro ishlab chiqarish (qishloq xo'jaligi va sanoat) va ilmiy-texnikaviy hamkorlik, chet elda ob'ektlar qurish, tovarlar almashinuvi (barter, kompensatsiya va boshqa operatsiyalar); xalqaro ilmiy-texnik hamkorlik, ishlab chiqarish va marketing kooperatsiyasi bilan bog'liq operatsiyalar, konsorsiumlar va strategik alyanslarda ishtirok etish; o'z mamlakati va chet elda qo'shma korxonalar yaratish va boshqalar .Shamol fermalari tashqi iqtisodiy faoliyatdan farqli o'laroq, o'zaro hamkorlikning turli sohalarida davlatlararo munosabatlar shakllaridan biridir. Shamol fermasining tarkibi, xalqaro ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi doirasida, ikki tomonlama savdo-iqtisodiy kelishuvlar, qoida tariqasida, o'zaro ishlab chiqarish, shuningdek, xalqaro moliyaviy-kredit majburiyatlarini bajarish bilan bog'liq bo'lgan eksport etkazib berish (va import xaridlari) ni jamoat manfaatlarida so'zsiz bajarishdan iborat.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, mamlakatlarning dunyo iqtisodiyotiga jalb etilishini tahlil qilishda xalqaro iqtisodiy munosabatlarning turli shakllari, lekin, avvalo, savdo-sotiq hisobga olinadi. Shuni ta'kidlash kerakki, ijtimoiy mehnat taqsimotining izchil chuqurlashishi va jahon iqtisodiy munosabatlarining turli shakllarining rivojlanishi iqtisodiy tizimlarning ichki o'zaro bog'liqligini mustahkamlashga yordam beradi - mahalliy, milliy va dunyo, ularning yaxlitligi. Jahon iqtisodiy tizimi doirasida munosabatlar muayyan tashkiliy tuzilmada ishlaydi. Ammo ayni paytda milliy xilma-xillik saqlanib qolgan. Iqtisodiy faoliyatning mahalliy arenalari yo'qolib ketmaydi, ammo global maydonning ajralmas elementlari sifatida namoyon bo'ladi .Shuning uchun, professor M. Pivovarova ta'kidlaganidek, jahon iqtisodiyotining ushbu sifat jihatidan milliy iqtisodiyotning oddiy yig'indisi bo'lmaganligi tan olinishi "ochiq" va "yopiq" iqtisodiyot muammolarini kun tartibidan olib tashlaydi. Milliy iqtisodiyot zamonaviy sharoitda boshqa milliy iqtisodiyotlar bilan yaqin hamkorlik, o'zaro ta'sir va raqobat (raqobat) sharoitida rivojlanmoqda. Bu holatdan tashqi iqtisodiy aloqalarni ajratib bo'lmaydi.
BAA Tashqi savdo vazirligi mamlakatdagi barcha savdo operatsiyalarini kontsentratsiya qilish instituti va ushbu mamlakat bilan savdo aloqalarini o'rnatuvchi xorijiy tashkilotlar uchun markaziy vazifani bajaradi (chet ellik sheriklar bilan savdo shartnomalarini tuzish, kelishish va imzolash). BAAda federatsiya tashkil etilgan paytda ham davlatning savdo siyosati qabul qilindi.
Hozirgi vaqtda yangi maqsad qo'yildi - mamlakat taraqqiyotining progressiv iqtisodiy modelini joriy etish. Tashqi savdo sohasida davlat o'zining standartlarini uyg'unlashtirishga va savdo tartiblarini soddalashtirishga intilmoqda. Fiskal va pul-kredit siyosati sohasida sarmoyadorlar uchun qulay sharoitlar yaratilgan. Turli darajalarda biznesni yuritish soddalashtirilgan va bu kompaniyalar (shu jumladan, xorijiy kompaniyalar) rivojlanishiga va ularning foydalariga yordam beradi.
Mamlakatlar global iqtisodiyotga chuqurroq integratsiyalashuvga kirishdilar. 80-yillarning boshidan boshlab mamlakatda birinchi erkin iqtisodiy zonalarning (EZZ) tashkil etilishi iqtisodiy o'zgarishlarning yangi bosqichiga aylandi. Bugungi kunda BAA dunyodagi uchinchi yirik reeksport markazidir (undan keyin Singapur va Gonkong). Ushbu daromad moddasi dunyoning ko'plab mamlakatlari bilan mustahkam aloqalarni shakllantiradi va ta'minlaydi.BAAning jahon iqtisodiyotiga integratsiyasini kuchaytirish vositalarini baholash. Xizmat ko'rsatish, aloqa va telekommunikatsiya tizimlarini, shuningdek turizm biznesini rivojlantirish mamlakatni jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvining kuchli vositasi hisoblanadi.Xorijiy kapitalning harakatlanishi mamlakat rivojlanishining asosiy tashqi omillaridan biridir. BAAga xorijiy moliyaviy resurslarning kirib kelishi neft va gaz sanoatining rivojlanishiga hissa qo'shganiga shubha yo'q. Keyingi yillarda xorijiy kapital iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga kirib bora boshladi. Bu, birinchi navbatda, dunyodagi eng yirik neft kompaniyalarining investitsiyalari edi. Rivojlanish bilan xorijiy kompaniyalarning foydasidagi ulushi ham oshdi. Bunga parallel ravishda milliy davlat kompaniyalari yaratildi.“So'nggi yillarda G'arbiy Osiyo mamlakatlariga xorijiy kapitalning kirib kelishi rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiy xorijiy investitsiyalar umumiy hajmining 1 foizidan oshmaydi [9]. Hududiy portfel investitsiyalarining umumiy hajmidagi ulushi atigi 0,3% ni tashkil etadi. Biroq, to'plangan xorijiy kapital BAA, shuningdek, Bahrayn, Qatar, Quvayt, Ummon va Saudiya Arabistonida eng faoldir ”.
Quyidagi haqiqatni ta'kidlash kerak. BAA, boshqa neft eksport qiluvchi davlatlar singari, iqtisodiyoti va siyosatining o'ziga xos xususiyati shundaki, ularning moliyaviy tuzilmalari o'z mintaqalaridan tashqarida katta miqdordagi kapitalni - "neft mahsulotlari" (asosan kredit shaklida) investitsiya qilishgan. "Petrodollar" yordamida global moliyaviy tizimga ulanish ham global iqtisodiyotga jalb qilinishning muhim kanalidir. Ushbu mablag'lar BAA va mintaqaning boshqa mamlakatlarida ijtimoiy sohani rivojlantirish uchun (kommunal xizmatlar, sog'liqni saqlash, ta'lim va boshqalar) faol foydalanilmoqda.Birlashgan Arab Amirliklarining jahon iqtisodiyotiga kirishi va rivojlanishining yana bir muhim omili dunyo mamlakatlari bilan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarning yangi shakllari hisoblanadi. Fors ko'rfazi mamlakatlari bilan birgalikda, ular Fors ko'rfazi Arab davlatlari hamkorlik kengashi - GCC doirasida amalga oshiriladi (uchinchi bo'limda batafsilroq muhokama qilinadi). BAA arab davlatlari ligasi - LAS (1971 yildan), neft eksportchilari tashkiloti - OPEK (1967 yildan), GCC (1981 yildan) va Jahon savdo tashkiloti - JST a'zosi (1995 yildan).Biz Arab davlatlari ligasidagi hamkorlik nafaqat siyosiy jihatlar bilan cheklanib qolmay, balki iqtisodiy, moliyaviy, aloqa, madaniy, ijtimoiy va sanitariya sohasidagi hamkorlikni ham o'z ichiga olganligini ta'kidlaymiz. 1964 yilda Ta'lim, madaniyat va fan bo'yicha Arab Ligasi tashkiloti (ALECSO) tuzildi. Bundan tashqari, Arab Telekommunikatsiyalar Uyushmasi va Arab Taraqqiyot Banki (1965 yildan beri Arablarning Umumiy Bozori) kabi barcha arab institutlari yaratildi. Tabiiy resurslar va qishloq xo'jaligi mahsulotlarining bojsiz savdo mintaqada kapital va ishchi kuchining harakatlanishiga yordam beradi. 2015 yilda Arab Ligasi birlashgan mintaqaviy qurolli kuchlarni tuzishga rozi bo'ldi [91]. Bu mintaqa davlatlarining harbiy-texnik hamkorligidan dalolat beradi.Mamlakatning global iqtisodiyotga integratsiyasi bir vaqtning o'zida ikki darajada sodir bo'ladi: xalqarolashtirish yoki global iqtisodiyotga integratsiya yo'li bilan va mintaqaviy integratsiya jarayonlarida qatnashish yo'li bilan. BAA qator mintaqaviy va xalqaro integratsiya guruhlarining tarkibiga kiradi.
Yaqin Sharq mintaqasida (Janubi-G'arbiy Osiyo va Shimoliy Afrika) BAA Fors ko'rfazi mamlakatlarining integratsiya guruhining a'zosi - Fors ko'rfazidagi arab davlatlari uchun hamkorlik kengashi (GCC), ShUSh. Bu mintaqaviy yopiq xalqaro tashkilot bo'lib, rasmiy nomi bilan forsiylar mavjud emas, chunki arab davlatlari Fors ko'rfazi deb atashni afzal ko'rishadi. BAAdan tashqari bu guruhga boshqa ko'rfaz monarxiyalari ham kiradi: Saudiya Arabistoni, Qatar, Kuvayt, Bahrayn, Ummon. Ularning barchasi yaqin o'tmishda neft qazib chiqaruvchi mamlakatlarda bo'lgan va bo'lganlar [109].
ShUSh 1981 yil may oyida Eronda va aslida Eron-Iroq urushi davrida Islom inqilobi davrida tashkil etilgan. A'zo davlatlar ijtimoiy va madaniy rivojlanishda o'xshash siyosiy tizimlarga ega. Ushbu ittifoqning eng kuchli davlatlari Saudiya Arabistoni va BAAdir.ShUSh Yaqin Sharqda mintaqaviy integratsiyaning eng qiziqarli va muvaffaqiyatli namunasi sifatida baholanmoqda. San'atda ko'rsatilganidek, yaratilishning asosiy maqsadi. ShUSh nizomining 4-moddasi a'zo davlatlarning barcha sohalarda muvofiqlashtirishi, birlashishi va o'zaro ta'siridan, iqtisodiyotda, moliya, savdo va bojxonada yagona tartibga solish uchun. ShUShga a'zo mamlakatlarning hamkorlik yo'nalishlari qatorida biz bojxona sohasida ham hamkorlikni qayd etamiz .Bojxona ittifoqi sifatida 2003 yilda integratsion guruh tashkil etildi. Bojxona munosabatlarini xalqaro-huquqiy tartibga solish turli darajalarda amalga oshiriladi: global va mintaqaviy. ShIH mamlakatlari, shuningdek, Butunjahon bojxona tashkiloti va Jahon savdo tashkiloti doirasida ham hamkorlik qilmoqdalar, chunki barcha ShUSh mamlakatlari ularga a'zo. Shunga ko'ra, ShIH mamlakatlari Jahon bojxona tashkiloti shafeligida ishlab chiqilgan ko'p tomonlama xalqaro shartnomalar va konvensiyalarda ishtirok etmoqda. Saudiya Arabistoni Fors ko'rfazi davlatlaridan birinchilardan bo'lib 1973 yilda Butunjahon bojxona tashkilotiga, 1995 yilda BAAga va oxirgi marta 2001 yilda Bahraynga a'zo bo'ldi.ShUShda umumiy bojxona tartibga solishning asosini yaratgan birinchi me'yoriy hujjat 1981 yildagi Yagona iqtisodiy kelishuvdir. Savdo almashinuvi sohasida Bitim, a'zo davlatlarga qishloq xo'jaligi mahsulotlari, chorvachilik va sanoat, shuningdek, milliy kelib chiqadigan foydali qazilmalarni olib kirishga ruxsat berilishini ta'minlaydi. shu jumladan boshqa a'zo davlatlarga va milliy tovarlar bojxona to'lovlariga tortilmaydi. Sanoat mahsulotlari, agar ularning yakuniy qiymatining kamida 40 foizi a'zo davlatlarning birida ishlab chiqarilgan bo'lsa, milliy hisoblanadi. Shuningdek, ushbu mahsulotlarni ishlab chiqargan sanoat korxonasi kapitalining kamida 51 foizi a'zo davlatlar fuqarolariga tegishli bo'lishi zarur 2001 yilda ushbu shartnoma o'rniga yangi iqtisodiy bitim, Art. A'zo davlatlar bojxona ittifoqini tuzganGCC. Bojxona ittifoqi 2003 yildan kechikmay faoliyat ko'rsatishi kerak edi. Bojxona ittifoqining nisbatan kech tashkil etilishiga Saudiya Arabistoni va BAA o'rtasida boj ittifoqi modeli borasida jiddiy kelishmovchiliklar mavjudligi ta'sir ko'rsatdi. Saudiya Arabistoni Islomning eng muhim muqaddas qadamjolarini saqlovchi sifatida, Shveytsariya chegarasida o'tadigan tovarlar tekshirilishi va tekshirilishi mumkin emasligiga rozi bo'lmagani yana bir to'siq bo'ldi.ShUShda bojxona munosabatlarini tartibga soluvchi asosiy hujjat 2003 yildagi Umumiy bojxona to'g'risidagi qonundir. Bojxona ittifoqining me'yoriy hujjatlaridan tashqari, umumiy bojxona tarifi va antidemping, kompensatsiya va himoya choralari to'g'risidagi umumiy qonun mavjud.
Bojxona ittifoqining maxsus vakolatli organini tuzish to'g'risida qaror 2011 yil dekabr oyida Oliy Kengashning 32-sessiyasida qabul qilindi. Ushbu organ bojxona ittifoqining hal etilmagan masalalari, xususan, bojxona to'lovlarini taqsimlash bilan shug'ullanadi. Bojxona ittifoqining yakuniy versiyasi 2015 yilda yaratilishi rejalashtirilgan.2008 yil boshida mintaqada 2010 yilga kelib yagona valyutaga o'tishni rejalashtirishgan edi, ammo kelishmovchiliklar tufayli ular keyinga qoldirildi. Saudiya hukumati o'z hududida BAA va Ummon qarshi chiqqan mintaqa uchun markaziy bankni yaratishga intildi [17]. 2012 yil 6 mart kuni tashkilotning barcha a'zolari Fors ko'rfazi hamkorlik kengashi mintaqaviy blokdan konfederatsiyaga qadar rivojlanishi mumkinligini e'lon qilishdi.
Ta'kidlash joizki, 2008-2009 yillarda global moliyaviy inqiroz natijasida. xususan, ShUSh mamlakatlari bundan birinchilardan bo'lib aziyat chekdilar. Biroq, neft qazib olishdan olingan daromad sifatida to'plangan mablag'lar tufayli ular inqirozni engib o'tishdi va uni engib o'tishdi.