Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq sivilizatsiyasi va tarix fakulteti sharq falsafasi va madaniyati kafedrasi

Yaqin Sharqning qadimgi madaniyati Xindiston bilan aloqada bulgan. Xindistonda fikr taraqqiyoti ozmi kupmi mustaqil rivojlangan, iqtisodiy, siyosiy va irqiy uzgarishlarga qaramasdan falsafiy an’ana tulaligicha xech qachon uzilmagan.
Xitoy qadimgi va urta asr falsafasini xam Xitoy jamiyatining ma’naviy xayotidan ajratib bulmaydi. U vam mustaqil taraqqiy etgan. Ammo faqat buddaviylik unga sezilarli ta’sir kursatgan, biroq asrlar davomida u maxalliy an’ana va ma’naviy xayotga moslashtirilgan.
Miloddan avvalgi IV va III ming yilliklar orasida Baynalnaxrayn va Misrda yozuvning mavjudligi xaqida birinchi dalillar qulga kiritildi, ammo Yaqin Sharqdagi yozma yodgorliklar aniq tushunchalar dastgoxiga ega bulgan tula falsafiy tizimlar emasligi ayon buldi. Unda borliq va dunyoning mavjudligi xaqidagi muammo xamda insonni, uni urab turgan dunyoning bilish xaqidagi masalada aniqlik yuq.
Asotiriy tafakkur (afsonaviy fikrlash) - insonningdunyoga va bilvosita ijtimoiy munosabatlarga bulgan munosabatini muayyan butunlikda ifodalash shakllaridan biridir. U garchi xayoliy bulsa xam, bu dunyoning paydo bulishi, tabiiy tartibning ma’nosi xaqidagi savolga berilgan birinchi javob
Dunyoni asotiriy tasavvur orqali tasvirlash diniy tasavvurlar bilan yaqindan bog‘liq bulib, tabiat kuchlarini shaxslar faoliyati bilan ifodalashdir. Ammo u tabiat va inson jamiyati xaqidagi asrlar davomida tuplangan bilimlar majmuasi sifatida namoyon buladi. Mantiqiy fikrlashgina inson tafakkurini afsonaviy an’analar va uni bevosita xissiy taasurotlarga bog‘lab quygan zanjirlardan xalos qila olish imkoniyatini beradi. Falsafa inson xayoti faoliyatining moxiyati va ruxiy mazmunini ifodalaydi. Uning vositasida kishilar uzlarini anglaydilar, jamiyat, tabiat va ularning mavjudligi xamda taraqqiyot xususiyatlarini urganadilar, qonunlarini kashf etadilar, xamda ularga tayanib uz turmush sharoitlari, amaliy faoliyati muammolarini xal etadilar¹.

2. 
   QADIMGI YAQIN VA URTA SHARQDA DINIY-FALSAFIY FIKRLARNING
   

Eramizdan avvalgi IV ming yillikning oxiri III ming yillikning boshida qadimgi Bobil va Qadimgi Misr madaniyati uz taraqqiyotining yuqori nuqtasiga erishadi. Bu davlatlarda falsafiy fikrlarning paydo bulishi bir tomondan dunyo xaqidagi fanlar bulgan - Astronomiya, kosmologiya, matematika birinchi odimlari bilan yaqindan bog‘liq bulgan bulsa, ikkinchi tomondan afsonalar bilan bog‘liq edi. Eng muxim ilmiy yutuqlar (xisobning oltmishtalik tizimi, yilning uzunligi, geometrik shakllarning xajmining xisoblab chiqilishi va b) amaliy axamiyatga ega bulib, xujalik yuritishda qullanilar edi. Qadimgi Bobil va Misr olimlari oy va kun tutilishi davriyligini aniqlashga muvofiq buldilar-ki bu ularga bu xodisani oldindan aytish imkonini berdi
Qadimgi Bobilliklar va Misrliklarda ilm-fan bilan koxinlar shug‘ullanar edi. Ilm-fan bilan shug‘illangan Misrliklar va Bobilliklar umuman dunyoga afsonalar orqali qarar edilar-ki bu xaqida ular tomonidan yulduzlarni juda xam katta va uzun yulduzlar turkumlariga bulib chiqqanliklari va oqibatda ularni mistik-matematik ramzlar bilan belgilaganliklari guvoxlik beradi. Shunday asarlar paydo bula boshladiki ularda afsonalarni falsafiy talqin qilinishga urinishlar kuzga tashlanadi. (Arfa chaluvchining qushig‘i, Dunyodan xafsalasi pir bulgan kishining uz ruxi bilan suxbati, Xuja va qulning savol javobi va b)
Garchi Qadimgi Misr va Bobilda falsafiy tafakkur Qadimgi Yunoniston saviyasiga erishmagan bulsada ularning yutuqlari Ellada madaniyatiga oz ta’sir kursatgani yuq.
"Ellinizm" atamasi yunoncha hellen - "ellin" yoki "yunoncha" so'zlaridan kelib chiqqan. Bu atama ikki ma'noga ega. Birinchidan, bu O’rta er dengizi qadimgi davlatlari tarixi va madaniyatida Aleksandr Makedonskiyning bosib olinishi bilan boshlangan alohida davr. Ikkinchidan, yunon tilidan har qanday qarz olish (yunonizm) ellinizm deb ataladi. Ko'pincha bu atama birinchi ma'noda ishlatiladi.

3.