Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti Xitoyshunoslik fakulteti, xmi va mamlakatshunoslik: Xitoy magistratura bosqichi talabasi Iskandarov Samandarning «Geoiqtisodiyot va milliy taraqqiyot xususiyatlari» topshiriq ishi. Mavzu

Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti
Xitoyshunoslik fakulteti, XMI va mamlakatshunoslik: Xitoy magistratura bosqichi talabasi Iskandarov Samandarning
«Geoiqtisodiyot va milliy taraqqiyot xususiyatlari» topshiriq ishi.

Mavzu:

Geoiqtisodiyotning tarkibi va elementlari

Geoiqtisodiyot - davlatning xalqaro maydonda iqtisodiy strategiya va taktikasini shakllantiradigan amaliy faoliyatini oʻrganadigan fan tarmogʻi. Geoiqtisodiyot  geosiyosat bilan uzviy bogʻliq. Geoiqtisodiyot  aniq bir sharoitlarda siyosiy, geografik, iqtisodiy, harbiy, eko-logik va boshqa omillar uygʻunligini tahlil qilish orqali xalqning turmush darajasi, mamlakatning ishlab chiqarish potensi-ali, strategik zaxiralar, boshqa davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar kabi iqtisodiy omillarni ustivor oʻrganadi. Shuningdek, demografik va eko-logik omillar (aholi tarkibi va zichligi, uning oʻsish surʼatlari, Yer sayyorasining cheklangan resurslariga demografik bosim, xom ashyo zaxiralarining kamayishi va boshqalar)ni tadqiq tgish ham Geoiqtisodiyot  fani predmetiga kiradi. Bu jami omillarning amal qilishi va taʼsiri mamlakatning geografik holati, uning tabiiy resurslari va iqlim sharoitlari bilan bogʻliq holda oʻrganiladi.

Mamlakat taraqqiyoti ehtiyojlari va milliy-davlat manfaatlariga javob beradigan strategiyani ishlab chiqishda gsosiyosiy va geoiqtisodiy omillar hisobga olinadi. Geoiqtisodiy siyo-satdagi asoyeiy masala jahon bozorlarida millin iqtisodiyotning raqobat-bardoshliligini oshirishga imkon bsradigan sharoitlar yaratishdan davlatning manfaatdorligi hisoblanadi.

" Geoiqtisodiyot " atamasi birinchi marta AQShda 1980-yillar oxirida idmiy muomalaga kiritilli. Bu tushunchaning "geosiye-siy iqtisodiyot", "xalqaro siyosiy iqtisod", "sissiy-iqtisodiy gsogra-fiya" va boshqa taʼriflari ham bor.

Birinchi geoiqtisodiy tadqiqotlar 1920—30 yilda Yaponiya va Germaniyada paydo boʻldi va bu tadqiqotlar shu mamlakatlarning hukmron doiralari tomonidan oʻz hayotiy makopini kengaytirish va jahonga hukmronlik daʼvolarini asoslashga xizmat qildi. 1970-yillarda buyuk ikki davlat — SSSR va AQSH oʻrtasidagi oʻzaro ziddiyatlarning kuchayishi Geoiqtisodiyotning keyingi rivojlanishida yangi bosqich ochdi. Bu davrda G. savdo urushlari, bozorlar uchun kurash; kapital va kishilarning mamlakatlararo koʻchishi bilan bogʻliq boʻlgan toʻsiqtar; harbiy sarf-xarajatlar kjining oʻsishi; byudjet taqchilligi; inflyatsiya va boshqa muammolar b-i shugʻullandi. Geoiqtisodiyot oʻrganadigan muammolar doirasi rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar, markaz va chekka hududlar oʻrtasidagi ziddiyatlarni ham qamradi. Mustamlakachilikdan ozod boʻlgan davlatlar yangi jahon iqtisodiy tartibini shakllantirishga hara-kat qildilar. Ular rivojlangan mamlakatlar bilan oʻz munosabatlarida tub oʻzgarishlarni amalga oshirish toʻgʻrisida koʻpdan-koʻp takliflar bilan chiq-dilar. Bu takliflarda rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy oʻsishini jadaldashtirish va resurslarni jahon xoʻjaligining chekka hududlari foydasiga qayta taqsimlash masalalari kun tartibiga qoʻyildi.

"Sovuq urush"ning tugashi, sobiq Itgifoqning inqirozi bilan 1990-yillar boshlarida geosissiy va geoiqtisodiy kuchlar nisbatlari va joylashuvi tubdan oʻzgardi, jahonda ikki qutblilikdan koʻp qutbli dunyo sari harakat boshlandi. Hozirgi davrda AQSH hamon eng qudratli davlat boʻlib qolayotgan sharo-itlarda jahon iqtisodiy rivojlani-shining asosiy yoʻnalishi koʻpdan-koʻp iqtisodiy markazlarning yuzaga ksli-shidap, jahon iqtisodiy tizimining poliiyentrizmga oʻtishidan va ayni paytda yangi geoiqtisodiy ziddiyatlar-ning yuzaga kelishidan (mas, Kaspiy dspgizi nsfti masalasida Ozarbayjon, Kozogiston, Eron, AQSH, Turkiya man-faatlari toʻqnashuvi) iborat. Ekspertlarning maʼlumotlari boʻyicha 21-asrda jahon iqtisodiy tizimi 6 asosiy markaz — AQSH, Yevropa, Xitoy, Yaponiya, Rossiya, Hindiston, shuningdek, koʻpgina oʻrta va kichik davlatlardan tashkil topadi.

Jahon iqtisodiyotidagi bu yoʻpalishga gaʼsir koʻrsatadigan muhim geoiqtisodiy omil — globallashuv jarayonlaridir. Milliy iqtisodiyoglar oʻrtasida oʻzaro aloqadorlik va bogʻdiqlikning kuchayishi, xoʻjalik integratsiyasi iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida koʻplab davlatlar va mintaqalarni turli darajadagi jadallikda sivilizatsiya taraqqistining umumiy oqimiga tortadi. Ularning soni tobora ortib boradi. Koʻpgina mamdakatlarda iqtisodiy va siyosiy hayotda yuz berayotgap erkinliklar yagona jahon iqtisodiy, axborot, kommunikatsion va madaniy makonning shakllanishi imkoniyatlarini ochadi.

Geoiqtisodiyotda hukumatlar bilan bir qatorda, transmilliy korporatsiya (TMK) va transmilliy banklar (TMB), xalqaro moliyaviy tashkilsgglar faoliyati ham muhim rol oʻynaydi. TMK va TMB — bir tomondan ilgʻor texnologiyalar, boshqaruv, ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarining qaror topishita, mamlakat iqtisodiy rivojlanishi surʼatlari va darajasini koʻtarishga yordam beradi. Ikkinchi tomondan, ular koʻpincha bu mamlakatlarning rivojlanishida nomutanosiolikni kuchai-tiradi, chunki ular birinchi navbat-da, asosan, chet el kapitali va tashqi bozorga moʻljallangan ayrim tarmoqlar va korxonalarni rivojlantirishga yordam koʻrsatadi.

21-asr boshida Oʻzbekiston Respublikasining rivojlanish strategiyasini shakllantirish uning geosiyosiy va geo-iqtisodiy manfaatlariga asoslanadi. Geoiqtisodiy muammolarni hal qilishda qoʻshni mamlakatlar bilan mus-tahkam iqtisodiy integratsiya birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, Yevropa va Osiyodagi mamla-katlar bilan tashqi iqtisodiy va tashqi savdo aloqalarini yanada rivojlantirish, Oʻzbekistonning toʻla ququqli aʼzo sifatida Jahon savdo tashkilo-tiga aʼzo boʻlib kirishi ham muhim oʻrinda turadi (yana q. Markaziy Osiyo hamkorligi tashkiloti, Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati).

Geoiqtisodiyot o'zining tadqiqot usullarida bir qator printsiplarga asoslanadi. Har qanday davlatni o'rganishda u buni alohida emas, balki butunning bir qismi sifatida ko'rib chiqishi, uni geosiyosiy va geoiqtisodiy faoliyat sub'ekti sifatida tahlil qilishi kerak, chunki faqat davlatlarning umumiy tizimidagi mamlakatning mavqeini baholash orqali uning iqtisodiy rivojlanishining haqiqiy darajasini anglash mumkin. Bundan tashqari, Geoiqtisodiyot uni o'rganish ob'ektlari va shu bilan birga iqtisodiy faoliyat sub'ektlari doimiy o'zgarishlarga duch kelishini hisobga olishi kerak, ular statik emas. Har qanday davlat o'zining tarixiy taraqqiyoti davomida doimiy ravishda bosqichma-bosqich o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda, ko'tarilish va pasayishlarni boshdan kechirmoqda. Shuning uchun geoekonomika fan sifatida o'z vositalarida doimiy ravishda uning o'rganilayotgan ob'ektlariga moslashib borishi kerak.

Geoiqtisodiy tadqiqotlar ham ijobiy, ham nazariy, ham amaliy, tashqi va ichki iqtisodiy siyosatni to'g'rilashga qaratilgan aniq chora-tadbirlarni qabul qilish bo'yicha takliflarni shakllantirishda, ma'lum bir davlat yoki millatparvar blokning geoiqtisodiy joylashuvini yaxshilash uchun uzoq muddatli strategiyani, xususan ularning raqobatbardoshligi.

Geoiqtisodiy tadqiqotlarda millatlararo (asosan gipotetik) bloklarni aniqlash uchun boshqa yondashuvlardan foydalaniladi. Xususan, dunyoning boy Shimoliy va kambag'al Janubga bo'linishi eng an'anaviy yondashuvlar orasida ajralib turadi; nasroniy G'arb va nasroniy bo'lmagan Sharq; Amerika (NAFTA va Janubiy Amerika), Evropa (Evropa Ittifoqi) va Tinch okeani (Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan) geoiqtisodiy makonlari.

Jahon segmentatsiyasining yuqoridagi usullaridan tashqari yana bir qator geoiqtisodiy tizimlar mavjud. Geoekonomika o'z nazariyasida ishlab chiqarish va ayirboshlash munosabatlariga, iqtisodiyotni huquqiy tartibga solishga, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xulq-atvoriga ega bo'lgan, qoidalaridagi cheklanganlarning konsentratsiyasiga tayanib, ba'zi bir millatlararo shakllanishlarni ajratib ko'rsatmoqda.

Ushbu tasniflardan biriga ko'ra, geoiqtisodiyot Evropa va Amerika iqtisodiy markazlarini va Osiyo-Tinch okeani mintaqasini ajratib turadi. Bundan tashqari, jahon iqtisodiy makonining batafsilroq tasniflari mavjud, masalan, hududiy pozitsiyaga yoki sub'ektlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlariga asoslanadi.

Ushbu yondashuv ko'plab tadqiqotchilar tomonidan qayd etilgan davlatning geoiqtisodiy faoliyati ikki tomonlama ekanligini tushuntirishga imkon beradi.

Karlo Jan va Paolo Savonalarning birinchi guruhi obrazli ravishda "yuqori texnologiyalar kolberizmi" atamasini anglatadi. Bu mamlakatning ichki raqobatbardoshligini tarkibiy tuzilmalar (institutsional mexanizmlar va geoiqtisodiy tadqiqotlar, infratuzilmani rivojlantirish, soliq va innovatsion siyosat) orqali, shuningdek o'z aholisini kafolatlash uchun inson omiliga investitsiyalar orqali oshirishga qaratilgan. eng yuqori qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan ish bilan ta'minlash. Bu shuningdek, farovonlikni kafolatlash uchun zarur shart bo'lib, uni endi chegarada himoya choralari bilan ta'minlash mumkin emas.

"Yuqori texnologiyalar kolberizmi" usullari geoiqtisodiy raqobat usullari bilan chambarchas bog'liqdir. Ularning vazifasi milliy rahbarlarning paydo bo'lishiga va o'z korxonalarini baynalmilallashtirishga yordam berishdir. Geoiqtisodiy raqobat usullari ikkita asosiy turga ega bo'lgan strategiya bilan belgilanadi - mudofaa va hujum.

Chet el korxonalarining geoiqtisodiy raqobatidan himoya qiluvchi samarali protektsionizm siyosatini olib borish uchun uchta shart bajarilishi kerak:

1) ichki bozorda raqobatning mavjudligi, bu uning tovarlarga to'yinishiga yordam beradi va tashqi bozorlarga eksportni rag'batlantiradi;

2) mamlakatda milliy sanoatni rivojlantirish va modernizatsiyalashni amalga oshirish salohiyatining mavjudligi;

3) muddat.

M. Porterning (klasterni rivojlantirish nazariyasining asoschisi) fikricha