Тошкент давлат шарқшунослик унверситети

Конвертация қилинмайдиган валюта - бу битта мамлакат ичида ишлайдиган ва бошқа хорижий валюталарга алмаштирилиши мумкин бўлмаган миллий валюта. Ёпиқ валюталар қаторига хорижий валютани сотиб олиш ва сотишда, миллий ва чет ел валютасини олиб киришда ва олиб чиқишда ҳар хил чекловлар ва тақиқлар қўядиган, шунингдек, валютани тартибга солишнинг бошқа чораларини қўллайдиган мамлакатларнинг валюталари киради. Валюта чекловларининг асосий сабаблари валюта етишмаслиги, ташқи қарзга босим ва тўлов балансининг қийин аҳволидир. Таъкидлаш жоизки, Халқаро валюта жамғармасининг аксарият мамлакатларида баъзи валюта чекловлари кенг тарқалган бўлиб, биринчи навбатда жорий операциялар бўйича халқаро ҳисоб-китоблар, шунингдек инвестицияларнинг ҳаракати билан боғлиқ. Яқинда ХВФга аъзо бўлган мамлакатларда валюта чекловлари янада кенг қўлланилади. Бу биринчи навбатда Шарқий Европа, МДҲ мамлакатлари. Ушбу мамлакатларда валюта чекловлари аста-секин камайиб боради, чунки улар бозор муносабатларига киришади ва валютани тартибга солиш ва ўтиш соҳасида иқтисодий воситалардан, аввало ички, кейин еса миллий валютанинг умумий конвертациясидан янада мослашувчан ва самарали фойдаланишади.
3. Валютанинг функционал роли бўйича.
Валюта операцияларини амалга оширишда ушбу операцияларда ишлатиладиган муайян валютанинг мавқеи ва функционал ролини тавсифловчи муайян атамаларни ажратиб кўрсатиш зарурати туғилди. Шу нуқтаи назардан, валюта муносабатларида қуйидаги атамалар қўлланилади: нарх валютаси, тўлов валютаси, кредит валютаси, кредитни тўлаш валютаси, вексел валютаси, клиринг валютаси ва бошқ.
Нархлар валютаси (битим валютаси деб ҳам аталади) - тўлов валютаси билан бир қаторда, експорт қилувчи ва импорт қилувчи ўртасида келишиб олинадиган ва ташқи савдо шартномасида қайд етилган ва ташқи савдо шартномасида товарнинг нархи кўрсатилган пул бирлиги ёки берилган халқаро кредит суммаси белгиланадиган шартлардан бири. Експорт қилувчи ёки импорт қилувчи, қарз берувчи ёки қарз олувчининг валютаси, шунингдек учинчи давлатларнинг валютаси ёки ҳар қандай халқаро ҳисоб-китоб бирлиги нархнинг валютаси бўлиши мумкин.
Тўлов валютаси - Бу ташқи савдо битимида товарларнинг амалда тўланиши ёки халқаро қарзни тўлаш амалга ошириладиган валюта. Ушбу имкониятда контрагентлар ўртасида келишилган ҳар қандай валютадан фойдаланиш мумкин. Ривожланган Ғарб мамлакатлари билан савдо-иқтисодий алоқаларда еркин конвертация қилинадиган валютада тўловларни амалга оширишда, қоида тариқасида, ушбу мамлакатларнинг миллий валюталари қўлланилади. Ривожланаётган давлатлар ўртасидаги савдо-сотиқда ривожланган мамлакатлар валюталари қўлланилади.
Тўлов валютаси операция валютасига мос келиши мумкин, аммо охирги валютадан фарқ қилиши мумкин. Иккинчи ҳолда, шартномада транзакция валютасини тўлов валютасига конверсия курсини аниқлаш тартиби кўрсатилган бўлиб, унда қуйидагилар кўрсатилади:
1) қайта ҳисоблаш санаси;
2) котировкалари асос бўлган валюта бозори;
3) одатда сотувчи ва харидор курслари ўртасидаги ўртача нарх.
Кредит валютаси экспорт кредитлари берилган валютани кўрсатади. Қоида тариқасида, улар експорт қилувчининг ёки импортчининг миллий валюталарида тақдим етилади, аммо сўнгги йилларда кредитлар учинчи мамлакатлар валюталарида ёки халқаро ҳисоб-китоб бирликларида ҳам берилмоқда. Охир оқибат, експорт-импорт операциялари учун кредит валютасини танлаш масаласи муҳокама қилинади. Кредит валютасининг ҳолати кредитлар бўйича фоиз ставкалари даражаси ва битим қийматига бевосита таъсир қилади. Бу "кучли" ва "заиф" валюталар мавжудлиги билан боғлиқ. Агар кредит курси пасайиш тенденциясига ега бўлган "заиф" валюталарда берилса, кредиторлар қарзни амортизация қилиш хавфини ва шунга мос равишда маълум йўқотишларни олишади. Агар кредит доимий равишда ўсиб борувчи курсларда "кучли" валюталарда берилса, қарз миқдорининг кўпайиши натижасида йўқотиш хавфи қарз олувчилар зиммасига тушади.
Клиринг валютаси У товарлар етказиб берилиши ва кўрсатилган хизматларнинг таннархидан келиб чиқадиган қарши даъво ва мажбуриятларни мажбурий қоплаш тўғрисидаги ҳукуматлараро битимларни амалга оширишда қўлланилади. Ҳисоб-китоб клирингда тўлов валютаси клиринг валютасига тўғри келади. Ҳозирда Россия Ҳиндистон, Афғонистон, Ерон, Миср, Сурия, Куба билан клиринг шартномаларини амалга оширмоқда. Валюта клиринг тизими ҳукуматлараро битимларда кўзда тутилган бир қатор мажбурий елементларнинг мавжудлигини таъминлайди: клиринг ҳисобварақлари тизими, клиринг ҳажми, клиринг валютаси, клиринг тизими, еркин алмаштириладиган валютада ҳисоб-китобларга ўтказилиши билан давлатлараро клиринг шартномаси тугаши билан қарзларни якуний тўлаш схемаси.
Ҳисоб-варағи валютаси - бу вексел чиқарилган валюта. Одатда, ички муомалада векселлар маълум бир мамлакатнинг валютасида, халқаро муомалада - қарздор, кредитор ёки учинчи давлатнинг валютасида чиқарилади. Векселлар - ёзма қарз мажбуриятини англатадиган қимматли қоғозлар турларидан бири, замонавий шароитда халқаро савдода ишлатиладиган енг муҳим ҳисоб-китоб воситаси ҳисобланади.
Россия ташкилотлари ҳам експорт-импорт операцияларида қонун мажбуриятларидан фаол фойдаланадилар. Асосий тақсимотни векселлар олди, улардан фойда олувчи СССР Внешеономбанк ва ҳозирда ваколатли банклар еди.