Toshkent davlat stomatologiya instituti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT STOMATOLOGIYA INSTITUTI

Mavzu 11
Tashqi burun. Burun bo‘shlig‘i devorini tuzilishi, burun yo‘llari. Paranazal bo‘shliqlar.

Xiqildoq: tuzilishi, bo‘shlig‘i, yoshga doir xususiyatlari, tovush paydo bo‘lishi. Kekirdak. O‘pka: funsional va topografik anatomiyasi. Bronxlar. Yoshga qarab o‘zgarishi. Plevra: sinuslari, chegaralari.

Ko‘ks oralig‘i. Yoshga oid xususiyatlari.

Qalqonsimon, qalqon orqa va ayrisimon bezlar, funksional va topografik anatomiyasi, yoshga qarab o‘zgarishi.

Nafas a’zolari tizimi.

Nafas a’zolari tizimi - systema respiratorium tashqi muhitdagi havo va o`pkadagi qon orasida gaz almashinish vazifasini bajaradigan a’zolarga aytiladi.

O`z vazifasiga ko`ra nafas a’zolari havo o`tkazadigan a’zolardan: burun bo`shlig`i, hiqildoq, traxeya, bronx; va gaz almashinuvida ishtirok etadigan a’zolar - o`pkalardan tashkil topadi. Amaliyotda nafas a’zolari - yuqori nafas yo`llariga: burun bo`shlig`i, og`iz bo`shlig`i, xalqum, hamda pastki nafas yo`llariga: xiqildoq, traxeya, bronxlar, o`pkalarga bo`linadi.

Nafas yo`llari bilan quyidagi vazifalar chambarchas bog`liq: havoni tozalash; namligini oshirish; ilitish yoki sovutish; hid bilish va h. q. SHu sababdan nafas a’zolarining yuqori qismida, uning shilliq osti qavatida juda ko`p miqdorda venoz qon tomirlar chigali bo`lib, havoni ilitish vazifasini o`taydi. Nafas yo`llarining shilliq qavatidagi bezlar ishlab chiqargan suyuqligi havoni namlash vazifasini o`taydi.

Nafas yo`llari himoya vazifasini ham bajaradi. A’zolarning ichki yuzasidagi kiprikli epiteliy va makrofag hujayralari mikrob va chang moddalarini tutib qoladi.

O`pka suv almashinuv balansini normallashtirib turadi. Jumlada 15-20 % suv moddasi o`pka orqali chiqarilib turiladi. Organizmdagi kislota va ishqor konsentratsiyasi normal holatga o`pkadan karbonad angidridini chiqarilish orqali to`g`rilanib turadi. Bundan tashqari nafas a’zolari orqali ba’zi ximyoviy moddalar: alkogol ichimliklari; efir; xloroform; atseton; ammiak moddalari chiqarilib turiladi. Bu aytib o`tilgan vazifalardan tashqari nafas a’zolari tovush hosil etish vazifasini ham bajaradi.

Embrion taraqqiyotining 4- xaftasida bo`lajak xalqum taraqqiy etadigan sohada, oldingi ichak nayining oldingi devoridan traxea o`sib chiqadi. Traxeya nayi ko`krak bo`shlig`iga o`sa boshlaydi va 6 xaftada bu nay ikkiga bo`linib, pufaksimon hosilalar bilan yakunlanadi. Bu pufakchalar bo`lajak o`pka kurtaklari bo`lib hisoblanadi. Ichak nayidan o`sib chiqqan hosilalardan nafas yo`llarining faqat epiteliy to`qimasi va shilliq bezlar taraqqiy etadi. Hiqildoq tog`aylarining ko`pchiligi, traxeya va bronx tog`aylari va mushaklari mezenxima to`qimasidan rivojlanadi. Qalqonsimon tog`ay 3-nchi jabra ravog`idan taraqqiy etadi.

Nafas a’zolarining o`ziga xos tuzilishi shundan iboratki uning devorlari tananing holatining o`zgarishi, harakat qilish jarayonida siqilib qolmaydigan tog`ay plastinkalaridan tuzilgan bo`ladi. Normal nafas olish - burun orqali nafas olish bo`lib hisoblanadi.

CHunki burun bo`shlig`ida himoya vazifasini bajaradigan hid bilish retseptorlari va kiprikli epiteliy hujayralari bo`ladi. Nafas a’zolarining hamma qismiga xos tuzilish:

1. 
   naysimon tuzilishga ega;
   

1. 
   ichki qavatidagi hujayralar shilliq (sekret) ishlab chiqaradi;
   

1. 
   segmentar bronxlargacha ichki yuzasi kiprikli epiteliy bilan qoplangan.
   

Burun – nasus ning ildiz – radix nasi, uchi – apex nasi va ular orasidagi qismi dorsum nasi, bo`run qanotlariga ala nasi deyiladi.

Burunning tashqi qismi tog`ay moddasi cartilagenes nasi dan hosil bo`lib, quyidagi tog`aylardan iborat:

1) cartilago alaris major – burun qanotining katta tog`ayi; uning medial oyoqchasi - crus mediale va lateral oyoqchasi - crus laterale bo`ladi;

2) cartilagines alares minores – burun qanotlarining kichik tog`ayi;

3) cartilagines nasi accesoriae – burunning qo`shimcha tog`aylari;

4) cartilago septi nasi – burun to`sig`ining tog`ayi;

5) cartilago vomeronasalis – dimog` suyagi va burun orasidagi tog`ay

Burun bo`shlig`i - cavitas nasi

Burun bo`shlig`i - suyak va tog`ayli tuzilishga ega bo`lgan tashqi burun – nasus externus ning davomi bo`lib hisoblanadi. Burun bo`shlig`iga kirish teshigi – nares deyiladi Burun bo`shlig`i to`siq - septum nasi vositasida ikki bo`shliqga ajraladi. To`siqning oldingi qismi tog`aydan va orqa sohasi suyakdan tashkil topadi. SHu sababdan to`siqda quyidagi qismlar bo`ladi:

a) pars membranacea – pardali qism;

b) pars cartilaginea – tog`ayli qism;

v) pars ossea – suyakli qism;

g) organum vomeronasale – dimog` – burun hosilasi.

Burun bo`shlig`ining boshlanish sohasi uning daxlizi – vestibulum nasi deyiladi. Burun bo`shlig`ining orqa sohasini, xalqumga davom etadigan - orqa teshiklar xoanalar deyiladi. Burun bo`shlig`ining shilliq qavati kiprikli epiteliy bilan qoplanadi va shilliq bezlari bo`ladi. SHilliq qavat ostida juda ko`p miqdorda venoz tomir chigallari joylashadi. Bu hosilalar havoni tozalaydi, ilitadi yoki sovutadi va asosan burun bo`shlig`ining o`rta va pastki burun chig`anoqlari sohasida joylashadi. SHu sababdan o`rta va pastki havo yo`llarini - nafas sohasi regio respiratoria deyiladi. YUqori burun yo`llari sohasida hid biluv nervining retseptorlari joylashadi, shu sababdan burun bo`shlig`ining bu sohasini hid biluv sohasi - regio olfactoria deyiladi. Burun bo`shlig`ida quyidagi chig`anoqlar bo`ladi

a) concha nasi suprema – burunning eng yuqori chig`anog`i;

b) concha nasi superior – buruning yuqori chig`anog`i ;

v) concha nasi media – buruning o`rta chig`anog`i;

g) concha nasi inferior – buruning pastki chig`anog`i.

CHig`anoqlar orasidagi quyidagi xavo o`tadigan yo`llar bo`ladi:

a) meatus nasi superior – yuqorigi burun yo`li;

b) meatus nasi medius – o`rta burun yo`li. Bu yo`lda uning daxlizi atrium meatus medii, g`alvirsimon pufakcha – bulla ethmoidalis, g`alvirsimon suyak quyg`ichi infundibulum ethmoidale va shu sohadagi yarimoysimon tirqish hiatus semilunaris lar bo`ladi.

v) meatus nasi inferior – pastki burun yo`li. Bu yo`lda ko`z yoshi knalining nayi ochiladigan tirqish apertura ductus nasolacrimalis ko`rinadi.

g) Burun bo`shlig`ining orqa tarafida havo yo`llari qo`shilib umumiy havo yo`li – meatus nasi communis ni hosil etadi.

d) Umuimy havo yo`li – burun xalqum yo`li – meatus nasopharyngeus ga davom etadi

Burun bo`shlig`i; sagittal

kesimi.

1 - concha nasalis media;

2 - lamina cribrosa;

3 - concha nasalis superior;

4 - sinus sphenoidalis;

5 - foramen sphenopalatinum;

6 - lamina medialis processus pterygoidei;

7 - lamina perpendicularis ossis palatini;

8 - lamina horizontalis ossis palatini;

9 - processus palatinus maxillae;

10 - foramen incisivum;

11 - concha nasalis inferior

12 - processus frontalis maxillae;

13 - os lacrimale;

14 - os nasale;

15 - spina nasalis ossis frontalis;

16 - sinus frontalis;

17 - hiatus maxillaris.

.

Burun atrofida havo saqlaydigan bo`shliqlar - sinus paranasales joylashadi. Bu bo`shliqlarning ichki yuzasi shilliq qavat bilan qoplangangan bo`ladi. Bu bo`shliqlar quyidagilar: 1) yuqori jag` suyagi ichidagi Gaymor bo`shlig`i - sinus maxillaris; 2) peshona suyagi ichidagi - sinus frontalis; 3) g`alvirsimon suyak ichidagi g`alvirsimon katakchalar - cellula ethmoidales. Bu g`alvirsimon katakchalar oldingi cellulae ethmoidales anteriores, o`rta – cellulae ethmoidales mediae va orqa cellulae ethmoidales posteriores katakchalariga bo`linadi.

4) ponasimon suyak ichidagi - sinus sphenoidalis.

Havo burun bo`shlig`idan xalqumga davom etadi. Xalqumning oldingi sohasida hiqildoq joylashadi.