Toshkent Davlat Transport Universiteti Iqtisodiyot yo’nalishi masofaviy II – bosqich bhtm-1 guruh talabasi Suyunov Xumoyunning Falsafa fanidan “

---

 
 
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta 
maxsus ta’lim vazirligi 
Toshkent Davlat Transport 
Universiteti 
Iqtisodiyot yo’nalishi masofaviy II – bosqich 
BHTM-1 guruh talabasi Suyunov 
Xumoyunning Falsafa fanidan “
Kategoriya 
tushunchasi va ularning turlari
” mavzusida 
bajargan
FAN O’QITUVCHISI:
UMAROVA RO‘ZIGUL SHERALIYEVNA
 
MUSTAQIL ISHI 

---

 Kategoriya tushunchasi va ularning turlari 
REJA: 
1.Falsafada kategoriya tushunchasi. 
2.Falsafiy kategoriyalar va ularning turlari 
FALSAFA KATEGORIYALARI 
Falsafiy kategoriyalar. Endi, falsafiy kategoriyalarning mohiyatini bilishga о‘tamiz. Har 
bir fan boshqa fandan о‘z tadqiqot ob`ektining xususiyatiga, unda ishlatilayotgan tushuncha va 
atamalar tizimining o’ziga xosligiga ko`ra farqlanadi. Tushunchalar tizimi esa har bir fanning 
shakllanishi, mazmun, mohiyati va taraqqiyot bosqichlarini kо‘rsatadi. Masalan, massa, og‘irlik, 
tezlik, tezlanish, atom, yadro, elektr, magnitizm, yorug`lik, lazer, energiya va shu kabilar fizikaga 
tegishli bо‘lib, uning mazmunini belgilaydi. Natural son, mavhum son, kompleks son, о‘zgarmas 
miqdor, о‘zgaruvchan miqdor, integral, differensial, teorema, vektor, hisob va shu kabilar 
matematikaning rivojlanish bosqichlarini belgilaydi. Falsafaning ham о‘z tushunchalari bо‘lib, 
ular о‘zining umumiy xarakteri va mazmuniga egaligi bilan ajralib turadi. Masalan, olam, harakat, 
makon, vakt, miqdor, meyor, sakrash, ziddiyat, qarama-qarshilik, erkinlik, tafovut, ayniyat, inkor, 
borliq, vorislik, sabab, oqibat, zaruriyat, tasodif, imkoniyat, ong, voqelik, butun, qism, mohiyat, 
hodisa, mazmun, ayrimlik, qonun, umumiylik, dialektika, metafizika va h.k. Falsafada 
о‘rganiladigan kategoriyalarning boshqa aniq fanlar kategoriyalaridan farqi shundaki, ular 
voqelikdagi narsa va hodisalarning ayrim, alohida munosabat va aloqalarinigina ifodalamasdan, 
balki butun olam, inson hayoti va tafakkur olamiga ham xos umumiy belgilar, aloqalar, 
xususiyatlar va munosabatlarni aks ettiradi. Bu so’z qadimgi yunon tilidan olingan bо‘lib, 
“izohlash”, “tushuntirish”, “kо‘rsatish”, degan ma’nolarni anglatadi. Demak, falsafiy 
kategoriyalar falsafiy tafakkur uchun nihoyatda muhim, olamdagi о‘zgarish, rivojlanish, 
aloqadorlik va uzviy bog‘liqlikka xos umumiy jihatlarning intiqosidir. Ular narsa va hodisalarning 
о‘ziga xosligi, о‘xshashligi va farqlarini, barqarorligi va о‘zgarishini anglatuvchi, bilishning 
asosini tashkil etuvchi eng umumiy tushunchalar bо‘lib, olamdagi barcha hodisa, jarayonlarga xos 
umumiy, muhim tomonlar, xususiyatlar, munosabatlarni ifodalovchi, keng ma’noli va chuqur 
mazmunli ilmiy atamalardir. Falsafiy kategoriyalar voqelikni chuqur va mukammal aks ettirishi, 
olamning barcha sohalarida amal qilishi bilan oddiy tushunchalardan farqlanadi. Shu tufayli har 
bir konkret fan о‘zi о‘rganayotgan sohaning xususiyati va belgilarini ochishda falsafiy 
kategoriyalarga murojaat etadi. Shu ma’noda kategoriyalarning kelib chiqishi va mohiyatini tо‘g‘ri 
tushunish falsafa uchun ham, barcha fanlar uchun ham ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Ularni 
falsafa tarixida birinchi bо‘lib Arastu o’zining "Kategoriyalar" asarida ta’riflab berdi va 
kategoriyalarni ob`ektiv voqelikning umumlashgan intiqosi sifatida qarab turkumlashtirishga 
harakat qildi. Arastu fikricha,
quyidagi kategoriyalar mavjud: “mohiyat” (substansiya), 
“miqdor”, “sifat”, “munosabat”, “о‘rin”, “vaqt”, “holat”, “mavqe”, “harakat”, “azob-uqubat”, 
“tasodif”. Bu turkumlashtirish о‘z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo’lgan. 
Keyinchalik Arastu "Metafizika" asarida “mohiyat”, “holat” va “munosabat” kategoriyalarini ham 
izohlagan. Umuman, kategoriyalarni falsafa tarixida ilmiy mavzu sifatida о‘rganishni aynan 
Arastu boshlab berganligi e’tirof qilinadi. Ma’lumki, ungacha Yunonistonda kо‘proq politika va 

---

ritorika (notiqlik san’ati) fan sifatida tizimga tushirilgan edi. Chunki, o’sha davrda qо‘shinni, 
mamlakatni va odamlarni boshqarish uchun siyosat va nutq madaniyati sirlarini bilish katta 
ahamiyatga ega bо‘lgan. Ammo u davr falsafaning qonunlari, kategoriyalar va asosiy tayanch 
tushunchalari muayyan tizimga tushirilmagan, izchil bayon qilingan bilimlar tizimi sifatida 
shakllantirilmagan edi. Hatto mashhur yunon olimi Suqrotni ham ana shunday, go`yoki 
shakllanmagan fan bilan shug‘ullangani va yoshlarni bu ilm yo’liga boshlab, ularning noto`g‘ri 
tarbiyasiga sabab bо‘lganlikda ayblagan ham edilar. Bu hol Suqrotning shogirdi Arastuning 
mazkur fanni aniq tizim tarzida ifodalashga kirishishi uchun turtki bо‘lgan. Olim falsafaning 
qonun va kategoriyalarini ilk marta tizimlashtirgan, ta’riflagan va falsafani fan darajasiga 
kо‘targan. О‘sha davrdan boshlab falsafa о‘z qonunlari, tamoyillari, kategorial tushunchalariga 
ega bо‘lgan fanga aylangan. Sharqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va Ibn Sino kabi allomalar 
ham katta ahamiyat qilishgan. 
XVIII—XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga keladi. 
Xususan, I.Kant qarashlarida kategoriyalar "sifat" (reallik, inkor, chegaralash), "miqdor" (birlik, 
kо‘plik, yaxlitlik), "munosabat" (substansiya va xususiyat, sabab va harakat, o’zaro ta’sir), 
"modallik" (imkoniyat va imkoniyatsizlik, zaruriyat va tasodif) tarzida izohlangan. Kantdan farqli 
о‘laroq, Gegel esa mantiqiy kategoriyalarni: "borliq" (sifat, miqdor, meyor), "mohiyat" (asos, 
hodisa, mavjudlik), "tushuncha" (ob`ektiv, subyektiv, mutlaq g‘oya) tarzida izohlagan. Falsafa 
fanining kategoriyalari haqida turli qarashlarni umumlashtirib aytganda, ularning mantiqiy 
tushunchalar sifatida quyidagi tavsiflari bor: 1) olamning intiqosi; 2) narsa va hodisalarning о‘zaro 
bog‘lanish va aloqadorligini mantiqiy umumlashtiruvchi bilish usuli; 3) narsa va hodisalarning 
rivojlanishi bilan о‘zgarib turuvchi mantiqiy tushuncha; 4) borliqning mavjudligidan kelib 
chiqadigan tarixiy-mantiqiy bilish darajalaridan biri. Kо‘pchilik mutaxassislar kategoriyalar olam, 
undagi narsa va voqealar, ularning asosiy va takrorlanib turuvchi aloqadorligini ifodalaydigan 
keng mazmundagi tushunchalardir, degan fikrga qо‘shiladilar. Bu ma’noda borliq, voqelik, 
harakat, makon, zamon, miqdor, sifat va boshqalar falsafaning shunday kategoriyalaridir. 
Shu bilan birga, falsafada o’z xususiyatlariga kо‘ra, "juft kategoriyalar" deb ataladigan, 
umumiy bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalovchi tushunchalar bor. Ular narsa va 
hodisalarni muayyan yо‘nalishdagi eng muhim, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy takrorlanib 
turuvchi bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi. Falsafa kategoriyalari 
mazmunidagi ichki birlik, bog‘lanish, aloqadorlik va munosabatlarning yaxlitligi bilish 
jarayonining uzluksizligini ta’minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida vujudga kelgan. 
Olamni bilish jarayonida ilmiy tushunchalar, kategoriyalar inson о‘z amaliy faoliyatida 
olamdagi hodisa va narsalarga xos sirlarni, xususiyatlarni va belgilarni bila borishi, ulardagi juz’iy 
va umumiy tomonlarni ajrata borishi asosida "me`yor", "miqdor", "sifat", "ziddiyat", "inkor", 
"sabab", "oqibat", "zaruriyat" va "tasodif", "imkoniyat" va "voqelik", "shakl" va "mazmun", 
"mohiyat" va "hodisa" singari kator kategoriyalar shakllangan. Binobarin, kategoriyalar 
insonning tabiat va ijtimoiy hayot hodisalari bilan bо‘lgan amaliy aloqalarida voqelikning 
mohiyatini bilishning natijasidir. Kategoriya dialektikasi shundaki, ma’lum sharoitlarda bir 
kategoriya ikkinchisini keltirib chiqaradi: tasodif zaruriyatga, ayrimlik umumiylikka, miqdor 
sifatga aylanishi buning misolidir. Harqanday kategoriya boshqa kategoriya bilan uyg`unlikda va 
ichki aloqadorlikdagina mavjud bо‘la oladi. Ma’lumki, о‘zaro aloqadorlik faqat kategoriyagagina 
xos bo`lmay butun olamga xosdir. Kategoriyalar mantiqan о‘zaro uzviy bog‘liq, mazmunan bir-
birini tо‘ldiradi, bilishning umumiy qonunlarini anglamay turib, kategoriyaning mohiyat-
mazmunini tushunish mumkin emas. Ular voqelikka xos umumiy xususiyatlar, aloqadorlik, о‘zaro 

---

munosabatlarni ifodalashi bilan birga, olamning yashash va taraqqiyot dialektikasini ifodalab 
beradi hamda dunyoni ilmiy bilishda nazariy hamda metodologik ahamiyat namoyon qiladi. 
Kategoriya quyidagi xususiyatlarni о‘z ichiga oladi: 
a) kategoriya olamdagi munosabat, bog‘lanishlarni ifodalovchi umumiy mazmun va 
xususiyatga ega bо‘lgan falsafiy tushunchadir; 
b) kategoriya moddiy olamdagi hayotni tavsiflagani holda, bir butunlikda, о‘zaro 
aloqadorlikda bо‘ladi, bir-birini taqozo etadi, belgilaydi yoki bо‘lmasa yuzaga keltiradi; 
v) kategoriya ob`ektiv mazmunga ega. Har bir kategoriya voqelik tufayli ruyobga chiqadi, 
voqelikda namoyon bо‘ladi, voqelik mavjudligining о‘ziga xos xususiyatlari, tomonlari, 
belgilarini ifodalovchi tushunchalar sifatida inson tafakkurida aks etadi; 
g) kategoriya umumiy tushunchalar sifatida insonning tabiiy-ijtimoiy hodisalar mohiyatini 
bilishga qaratilgan bilish jarayoni tarixining natijalari va voqelikni chuqurroq bilib borishining 
ilmiy vositalaridir; 
d) kategoriya falsafa singari barcha fanlar uchun ilmiy tadqiqot va amaliy faoliyatda 
metodologik ahamiyatga ega bо‘lgan ilmiy tushunchalar hisoblanadi; 
e) kategoriya nazariyada, ilmiy bilish jarayonidagina emas, amaliyotdaham о‘ziga xos rol 
о‘ynaydi va o’z ahamiyatini saqlab qoladi. Ularning о‘zaro bog‘lanish hamda namoyon bo`lish 
xususiyatlarini bilish hayotda fan va amaliyotda muhim natijalarga olib keladi.