Toshkent davlat yuridik universiteti ixtisoslashtirilgan filiali

Вазиятга Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунчилиги нормалари 
асосида ҳуқуқий баҳо беринг. 

---

Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг меҳнат қилиш 
ҳуқуқи асосий ижтимоий ҳуқуқларидан бири эканлиги мустаҳкамланган. 
Бугунги кунда тез-тез содир бўладиган ташкилий ўзгаришлар ходимларнинг 
манфаатларига таъсир қилади ва меҳнат қонунчилигида назарда тутилган 
барча кафолатларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак.
Корхонанинг тузилмаси, штат жадвали, ходимлар сонини қисқартириш 
тўғрисидаги қарор иш берувчининг ваколатига киради, у ходимларнинг сони 
ёки штатлари қисқариши муносабати билан ходимлар билан тузилган меҳнат 
шартномаларини бекор қилиш ҳуқуқига эга.
Қисқартириш деганда тегишли лавозимлар учун бир ёки бир нечта штат 
бирликларининг белгиланган тартибда тугатилиши тушунилади.
Ходимларни қисқартириш, бўш иш ўринларини бекор қилиш орқали ҳам 
амалга оширилиши мумкин. Ходимлар сонининг қисқариши билан тегишли 
касб, мутахассислик, лавозимдаги ходимларнинг умумий сони камаяди, аммо 
ушбу касб, мутахассислик, лавозимнинг ўзи (камайтирилган сонда) сақланиб 
қолиши шартдир. 
Технологиядаги, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишдаги 
ўзгаришлар, ходимлар сони (штати) ёки иш хусусиятининг ўзгаришига олиб 
келган ишлар ҳажмининг қисқариши муносабати билан меҳнат шартномаси 
бекор қилинганда ишда қолдириш учун имтиёзли ҳуқуқ малакаси ва меҳнат 
унумдорлиги юқорироқ бўлган ходимларга берилади. 
Малакаси ва меҳнат унумдорлиги бир хил бўлган тақдирда қуйидагиларга 
афзаллик берилади: 
1) қарамоғида икки ёки ундан ортиқ киши бўлган ходимларга; 
2) оиласида ундан бўлак мустақил иш ҳақи олувчи бўлмаган шахсларга; 
3) мазкур корхонада кўп йиллик иш стажига эга бўлган ходимларга; 
4) ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар 
ўқув юртларида тегишли мутахассислик бўйича малакасини ошираётган 
ходимларга ва ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда олий ва ўрта махсус, касб-
ҳунар ўқув юртларини тамомлаган шахсларга ўқишни тугатгандан сўнг 
мутахассислиги бўйича ишлаётган тақдирда икки йил мобайнида; 

---

5) мазкур корхонада меҳнатда майиб бўлиб қолган ёки касб касаллигини 
орттирган шахсларга; 
6) уруш ногиронлари, уруш қатнашчилари ва уларга тенглаштирилган 
шахсларга; 
7) атом объектларидаги фалокатлар оқибатида келиб чиққан оширилган 
радиация нурланиши билан боғлиқ нурланиш касаллиги ва бошқа 
касалликларга йўлиққан ёки шундай касалликларни бошидан кечирган 
шахсларга; ногиронлиги атом объектларидаги фалокатлар муносабати билан 
бошланганлиги аниқланган ногиронлиги бўлган шахсларга; ана шундай 
фалокатлар ва ҳалокатлар оқибатларини бартараф этиш ишлари 
қатнашчиларига, шунингдек мазкур зоналардан эвакуация қилинган ёки 
кўчирилган шахсларга ҳамда уларга тенглаштирилган бошқа шахсларга. 
Жамоа шартномасида ходимларни ишда қолдиришда афзаллик 
бериладиган бошқа ҳолатлар назарда тутилиши мумкин. Бу ҳолатлар, агар 
ходимлар 103-модданинг биринчи ва иккинчи қисмларига мувофиқ ишда 
қолдиришда афзаллик ҳуқуқига эга бўлмаган тақдирдагина, инобатга 
олинади. 
Шундай қилиб, қисқартириш ва қисқариш ўртасидаги асосий фарқ 
шундаки, қисқартириш билан ходимлар сони камаймаслиги мумкин, чунки 
иш берувчи штат жадвалига янги лавозимларни киритиш ва (ёки) бекор 
қилинганлар ўрнига янги таркибий бўлинмаларни шакллантириш ҳуқуқига 
эга. Яъни, ходимларнинг қисқариши билан ташкилот тузилмаси 
ходимларнинг умумий сонини сақлаб қолган ҳолда алоҳида лавозимларни 
бекор қилиш ва уларнинг ўрнига янгиларини киритиш билан ўзгариши 
мумкин.
Корхонада қисқартириш фактини тасдиқловчи асосий далил штатлар 
жадвалидир. Ушбу ҳужжатга ўзгартиришлар киритиш ишдан бўшатилган 
ходим эгаллаган штат бирлигини аниқ қисқартиришнинг қонуний фактидир. 
Ходимни штат бирлигининг қисқариши муносабати билан ишдан бўшатиш 
тўғрисида огоҳлантириш вақтида штат жадвалини қисқартириш ва 
ўзгартириш масаласи ҳал қилиниши керак.

---

Янги штат жадвали иш берувчининг буйруғи билан қисқартирилган 
лавозимлар тўхтатилган кундан кечиктирмай киритилади. Шу билан бирга, 
ишдан бўшатиш ёки ходимларни қисқартиришнинг қонунийлиги тўғрисида 
қарор қабул қилишда штат жадвалини янги таҳрирда тасдиқлаш тўғрисидаги 
буйруқ эмас, балки ходимларни қисқартириш ва ходимларни ишдан 
бўшатишнинг кейинги тартибига риоя қилиш тўғрисидаги буйруқ юридик 
аҳамиятга эга. 
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1998 йил 17 апрелдаги 
“Судлар томонидан меҳнат шартномаси (конктракти)ни бекор қилишни 
тартибга солувчи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида”ги 12-сонли Пленум 
қарорининг 42-бандига асосан меҳнат шартномаси Ўзбекистон Республикаси 
Меҳнат кодексининг 100-моддаси 2қисмининг 1, 2 ва 6-бандлари, шунингдек 
106-моддасининг 2-банди асосида бекор қилинаётганда иш берувчи ходимни 
шу корхонанинг ўзида ишга жойлаштириш чораларини кўришга мажбур. 
1
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 100-моддаси иккинчи 
қисмининг 1, 2 ва 6-бандларига асосан меҳнат шартномасида белгилаб 
қўйилган меҳнат вазифаси доирасида ишни давом эттириш мумкин бўлмаса, 
иш берувчи ходимга мутахассислиги ва малакасига мувофиқ келадиган ишни 
(ходим бажараётган ишига ёки эгаллаб турган лавозимига номувофиқ бўлса, 
мутахассислиги бўйича бирмунча кам малака талаб этиладиган бошқа ишни), 
бундай иш бўлмаган тақдирда эса, корхонада мавжуд бўлган бошқа ишни 
таклиф этиши шарт. Ходим бошқа ишга ўтишдан бош тортган ёки корхонада 
мувофиқ келадиган иш бўлмаган тақдирда, меҳнат шартномаси умумий 
асосларда бекор қилиниши мумкин.
Агар иш берувчи ташкилотда юқоридаги талабларга жавоб берадиган иш 
таклиф қилганлиги тўғрисида ҳеч қандай далил бўлмаса, суд ушбу ишдан 
бўшатишни ноқонуний деб тан олади. Шундай қилиб, ходимлар сонини ёки 
ходимларини қисқартириш тартиби қуйидаги босқичларни ўз ичига олади.
1
 
http://lex.uz//docs/1444779
 Судлар томонидан меҳнат шартномаси (контракти)ни бекор қилишни тартибга 
солувчи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида 

---

1. Ходимлар сонини ёки штатини қисқартириш тўғрисида буйруқ 
чиқариш. Шуни таъкидлаш керакки, ҳужжатлаштирилган қарор таъсис 
ҳужжатларига ёки ташкилотнинг маҳаллий норматив ҳужжатларига мувофиқ 
ваколатли орган томонидан қабул қилиниши керак. Шу билан бирга, ушбу 
қарорда кутилаётган қисқартириш санаси ҳам кўрсатилиши керак.
2. Ишда имтиёзли сақлаш ҳуқуқини ҳисобга олган ҳолда қисқартирилган 
лавозимлар ва ходимлар рўйхатини шакллантириш.
3. Бошланғич касаба уюшма ташкилотининг (агар мавжуд бўлса) ва 
бандлик хизматининг (агар қисқартириш оммавий бўлса) бўлажак қисқариши 
тўғрисида хабарнома.
4. Ходимни келгуси ишдан бўшатиш тўғрисида хабардор қилиш. (МК 89-
модда 3-банди, 102-модда). Иш берувчи ходимни бўлажак қисқартириш 
тўғрисида, шунингдек зарур бўлган сабаблар тўғрисида Меҳнат кодексида 
белгиланган муддатдан кечиктирмай ёзма равишда ходимнинг имзоси билан 
хабардор қилиши шарт.
5. Ходимга бошқа бўш иш ўрнини эгаллаш таклифи.
6. Ишдан бўшатилган ходимларга ишдан бўшатиш нафақасини ва меҳнат 
қонунчилигида назарда тутилган барча компенсатсияларни тўлаш.
7. Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ 
ходимларнинг сонини ёки ходимларини қисқартириш учун ишдан бўшатиш 
тўғрисидаги ҳужжатлар.
Иш берувчининг ташаббуси билан меҳнат шартномаси бекор қилинган 
шахсни ишга қайта тиклаш тўғрисидаги ишни судда кўриб чиқишда ишдан 
бўшатишнинг қонуний асослари мавжудлигини ва ишдан бўшатишнинг 
белгиланган тартибига риоя этилишини исботлаш мажбурияти иш 
берувчининг зиммасига юклатилади.
Баҳсли давр учун ходимларни (ишдан бўшатиш) ва бошқа далилларни 
текшириш учун суд ходимлар сонини қисқартириш бўйича чоралар 
кўрилгандан олдин ва кейин амалда бўлган штат жадвалларини, сон ёки 
штатни қисқартириш тўғрисидаги буйруқларни, ишга қабул қилиш 
тўғрисидаги буйруқ китобларини сўрайди ва суд мажлисида кўриб чиқади. 

---

Бу шуни англатадики, нотўғри матн мавжудлиги ёки қисқартириш тартибини 
ҳужжатлаштириш тартибининг бузилиши суд томонидан бутун протседурани 
ноқонуний ва бекор қилиниши керак деб тан олиш учун асос бўлади.
Хулоса қилиб айтганда, маълум бўлишича, жорий йилнинг март ойида 
штатлар қисқариши муносабати билан барча ходимларга икки ой олдин 
огоҳлантириш хати тарқатилган ва ҳафтанинг улар ҳоҳлаган кунида иш 
қидириш учун имконият берилган. Белгиланган муддат келганда барча 
ходимлар эмас, балки корхона бўлинмалари ҳамширалари ишдан 
бўшатилган. Ишдан бўшатилиш вақтида уларнинг ижтимоий ҳолатлари 
инобатга олинмай, фақатгина маълумотнинг олийлиги ва меҳнат стажига 
эътибор берилган. Бундан ташқари, ишдан бўшатилишидан бир ҳафта олдин 
соғлиғи ёмонлашгани учун тиббий кўрикдан ўтган Д.Акрамовада 
ҳомиладорлик факти аниқланган. Д.Акрамова бу тўғрисида иш берувчига 
хабар берганлигига қарамай, у билан тузилган меҳнат шартномаси бекор 
қилинган. Юкорида штатлар қисқариши билан боғлиқ вазиятда кимларга 
имтиёз ҳуқуқи берилишини келтириб ўтдик. Шунга кўра Д.Акрамованинг 
важлари қабул қилинмайди. Хомиладорлик факти имтиёз ҳуқуқи берилишига 
асос бўлмайди. Ушбу тартиб-қоидаларда ишчиларни ҳуқуқий ҳимоя қилиш 
қонун ва амалиётнинг муҳим вазифасидир.

---