Toshkent Farmatsevtika instituti Sanoat farmatsiya fakulteti dvsssm yo’nalishi talabasi Bekmurodova Munisaning Falsafa fanidan tayyorlagan Mustaqil ishi

Toshkent Farmatsevtika instituti Sanoat farmatsiya fakulteti DVSSSM yo’nalishi talabasi Bekmurodova Munisaning Falsafa fanidan tayyorlagan Mustaqil ishi

• Toshkent Farmatsevtika instituti Sanoat farmatsiya fakulteti DVSSSM yo’nalishi talabasi Bekmurodova Munisaning Falsafa fanidan tayyorlagan Mustaqil ishi

• Abu Nasr Forobiy falsafasi Reja : Abu Nasr Forobiy falsafasi
• Bilish bosqichlari o‘rtasidagi farqlar
• Ilmiy bilim va falsafiy tafakkurning rivojlanishi

Abu Nasr Forobiy falsafasi Abu Nasr Muhammad ibn Tarxon al Forobiy (870-950, asarlari: Kitob-ul xuruf, Fozil odamlar shahri, Ehsoul ulum, Siyosat falsafasi, Fuqarolik siyosati) falsafa va tabiiy fanlar tarixiga oid yuzga yaqin asar muallifidir. U fanlar bilish vositalari ekanligidan kelib chiqqan. Bunda mutafakkir nazariy (mantiq, falsafa, tabiiy fanlar) va amaliy (axloq, siyosat) fanlarni farqlagan. Fanlar tizimida u insonga haqiqiy bilimni soxta bilimdan farqlash imkonini beruvchi mantiqni birinchi o‘ringa qo‘ygan. Ayni shu sababli faylasuf inson tafakkuriga alohida e’tibor bergan. Aynan falsafa insonga borliqning mohiyatini tushunish imkonini beradi. Borliq «yagona» va ayni vaqtda «ko‘p»dir. Borliqning mazkur holati emanatsiya, ya’ni «yagona» muhitdan borliqning turli muhitlari kelib chiqishi mahsulidir. Forobiy asarlarida dunyo bir-biriga kiruvchi to‘qqiz gumbaz ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bu gumbazlarda ularning Yer atrofida aylanishi sababi hisoblangan jonlar yashaydi. Gumbazlar o‘z harakatini dastlabki turtkidan boshlagan. Forobiy dunyoning rang-barangligini tushuntirish uchun Aristotelning shakl va materiya haqidagi ta’limotidan foydalangan. U jonning umrboqiyligi haqidagi masalada Platon fikriga qo‘shilmagan, chunki uning paydo bo‘lishi va o‘limi tananing paydo bo‘lishi va o‘limi bilan bir vaqtda yuz beradi, deb hisoblagan. Ayni shu sababli Forobiyda bilish nazariyasi Platondagi kabi xotirlash nazariyasi emas, balki dunyoni sezgi va aql birligi sifatida anglab yetish nazariyasidir. Bunda aqlli jon narsalar tabiatini sezgilar idrokidan foydalanib anglab yetadi. Narsalarning mohiyati aql bilan anglab yetiladi. Bunda aql avvalo mantiqqa tayanishi, lekin sezgi a’zolari beruvchi materialdan foydalanishi lozim.
Forobiy borliqning birinchi sababi va harakat manbai sifatida Xudo mavjud deb hisoblagan bo‘lsa-da, uning falsafasi bilish va borliqning murakkab masalalarini yechishga intilish bilan tavsiflanadi. Ayni shu sababli faylasuf borliqning holatlarini, uning shakllarini: oddiy elementlar – havo, olov, yer, suvni; shuningdek minerallar, o‘simliklar, hayvonlar, inson va osmon jismlarini sinchiklab o‘rganadi. Shu tariqa u tashqi dunyoning obyektiv mavjudligiga urg‘u beradi. Forobiyning falsafiy qarashlari Sharq falsafasining rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Forobiyning gnoseologiyasi tabiatshunoslik, matematika, musiqa, tilshunoslik va boshqa fanlar sohasidagi bilimlarga asoslanadi. U tabiat insondan tashqarida va unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjuddir, deb hisoblaydi. Farobiy fikricha, obyekt subyektga qadar mavjud bo‘lgan. Seziladigan narsalar sezgilardan oldin paydo bo‘lganidek, bilish mumkin bo‘lgan narsalar ham bilishdan oldin paydo bo‘lgan.
Forobiy fikricha, inson bilimlarni tashqi dunyodagi hodisalarni bilish jarayonida o‘zlashtiradi. Bu jarayon sezish, idrok etish, xotira, tasavvur qilish va eng muhimi – mantiqiy mulohaza yuritish, tafakkur kabi usullarni qamrab oladi. Bu vositalar yordamida inson fanni o‘rganadi. Forobiy «Fan va san’atning o‘ziga xos xususiyatlari» asarida tabiatni bilishning uzluksizligini, bilish – bu bilishdan bilimga, sababni bilishdan oqibatni bilishga, hodisani bilishdan mohiyatni bilishga eltuvchi yo‘l ekanligini qayd etadi. Forobiy fikricha, inson paydo bo‘lganidan so‘ng avvalo «oziqlantiruvchi kuch» paydo bo‘ladi, uning yordamida oziqlanish jarayoni yuz beradi. So‘ngra sezgi organlari paydo bo‘ladi, ular insonga sezish, tasavvur qilish qobiliyat va xotirani beradi. Shundan keyingina inson «orzu kuchi» yordamida bilim va hunarlarni o‘zlashtiradi, foydali narsalarni foydasiz narsalardan farqlaydi, o‘z xulq-atvorini tartibga soladi. Forobiy insonning barcha kuchlari ma’lum sezgi organlari bilan moddiy sabab orqali bog‘lanadi, bu kuchlarning birortasi ham moddiy sababsiz mavjud bo‘la olmaydi, deb hisoblaydi. Forobiy inson ruhining bir tanadan boshqa tanaga o‘tishini qat’iyan rad etadi va ruh ham, tana kabi substansiyalarning individual birligidan iborat, deb hisoblaydi. Uning bu fikri noizchil bo‘lgan. Bunday noizchillik Aristotelning bilish nazariyasida ham kuzatiladi. Aristotelga ergashib Forobiy ham ayrim narsalar birlamchi, mavjud tushunchalar va g‘oyalar – ikkilamchidir va ular aqlda muayyan narsalarning mavhumlashishi natijasida paydo bo‘ladi, deb hisoblaydi. Forobiyning bu g‘oyalari universaliyalar va umumiy tushunchalar haqidagi qarashlarida yanada aniqroq namoyon bo‘ladi. Universaliyalar mavjud bo‘lgani uchun ham umumiy tushunchalar mavjuddir, deb hisoblaydi buyuk mutafakkir.
Тасаввуф ҳақида гап борганда, имом Ғаззолий тўғрисида, Ғаззолий ҳақида гап кетса, тасаввуф борасида тўхталиб ўтмасликнинг иложи йўқ. Шу боис тасаввуфнинг моҳиятига диққатни қаратмоқ лозим бўлади. Энг аввало тасаввуф нима, деган саволга жавоб қидирмоқ мақсадга мувофиқ. Бу эса, ғоят мураккаб масала, зеро, тасаввуф ҳақида шу қадар хилма-хил ва қарама-қарши фикрлар мавжудки, кўп ҳолларда тадқиқотчилар анчайин чалкашликларга йўл қўядилар. Шу ўринда Муслиҳиддин Шайх Саъдийнинг қуйидаги сўзларини эслатмоқ жоиз (таржима): «Шом машойихларининг биридан: «Ҳақиқий тасаввуф нима?» деб сўрабдилар. У дебди: «Авваллари тасаввуф тариқатларининг кўриниши ҳар хил, маъноси бир хил эди, энди эса уларнинг кўринишлари бир хил-у, маъноси ҳар хил»[1]. Тасаввуф борасида Шайх Саъдий замонасидаки шундай чалкашликлар мавжуд экан, бугунги кунга келиб, унга ойдинлик киритиш осон эмас. Дарҳақиқат, тасаввуфнинг ҳозирги пайтдаги талқинлари айниқса илмий исботланган аниқлаштиришларга муҳтож. Шўролар ҳукмронлик қилган етмиш йилдан ортиқроқ вақт ичида, тасаввуфнинг тақиқланган соҳа сифатида деярли ўрганилмагани, унга фақат реакцион йўналиш тарзида қаралгани тафаккурдаги «оқ доғ»га, фалсафий илмдаги кемтикликка олиб келди. Бунинг устига, кейинги пайтларда баъзи бир шошилинч, енгил-елпи тадқиқотлар олиб боришга уриниш, чала-чулпа хулосалар чиқариш, ҳатто тасаввуфни урф-модага айлантиришга интилиш сингари салбий ҳолатлар масалани янада чалкаштирмоқда. Шунингдек, тасаввуфни диний-амалий ҳодиса сифатидагина талқин этиш, унинг назарий-фалсафий асосларига кўпинча эътибор бермаслик ёки уларни билмаслик туфайли бу асосларни инкор этиш даражасига бориш каби ҳолларни ҳам кўриш мумкин.
Баъзан эса тасаввуфни динга қарама-қарши қўйиш, уни исломга зарба тарзида тақдим этиш кўзга ташланади. Хусусан, мисрлик экзистенциячи файласуф, араб-мусулмон фалсафий тафаккури тарихининг билимдони Абдурраҳмон Бадавий ана шундай фикрни олға суради. Афғонистонлик муаллиф Саййид Идрис Шоҳ «Тасаввуф», «Сўфийлар», «Сўфийлик тариқатлари» деган китобларида ўзига хос изланишлар, муайян илмий тадқиқотлар олиб бориш билан биргаликда пала-партишликлар, ноилмий талқинларга йўл қўяди; муаллифдаги шов-шувга ружу, Ғарб оламини ҳайратга солишга интилиш анчайин сохталикларга олиб келади. Идрис Шоҳ талқинидаги тасаввуф салкам жодугарлик, эзотерик ҳодиса сифатида гавдаланади, тасаввуфга алоқадор бўлмаган кўпгина машҳур кишилар муаллиф томонидан «мутасаввифлар» ва «буюк сўфийлар» тарзида тақдим этилади. Тасаввуфга бағишланган тадқиқотлар орасида буюк рус шарқшуноси Е.Э.Бертельс, туркиялик алломалар Муҳаммад Зоҳид Қутқу, Маҳмуд Асъад Жўшон, Усмон Турар, олмониялик тасаввуф билимдони Аннемария Шиммел хоним асарлари муайян илмий-назарий ва илмий-амалий жиҳатлари билан алоҳида ажралиб туради. Шунингдек, машҳур олимларимиз – Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратларининг “Тасаввуф ҳақида тасаввур”, профессор Нажмиддин Комиловнинг икки жилдлик «Тасаввуф» китобларини ҳам кейинги йиллардаги жиддий тадқиқотлар сирасига киритиш мумкин.
Ғаззолий номини Шарқу Ғарб дунёсига машҳур қилган «Иҳё улум ад-дин» асари 1099–1102 (492–495) йилларда ёзилган. У ҳар бири ўн китобни ўз ичига олган тўрт рубъа – жилддан иборат. Биринчи рубъа – «Ибодат», иккинчи рубъа – «Одат», учинчи рубъа – «Мухликот», тўртинчи рубъа – «Мунжиёт» деб номланади. Ғаззолий бу асарни сунний анъанавийликни янги шароитга, туркийлар ҳукмронлиги шароитига мослаб жонлантириш мақсадида ёзади. Шу билан исломнинг ижтимоий асосини янги давр шароитида мустаҳкамлашга интилади. Файласуф, бир томондан, сўфиёна қарашларни, хусусан, тариқат ғоясини илгари суради; шариат аҳкомлари доирасини тасаввуф тушунчалари билан кенгайтиради. Иккинчи томондан, тариқат аҳлининг ортиқча эркинликларини қоралаб, уларни муайян диний-шаръий қоидаларга бўйсунишга даъват этади. Асарда Ғаззолий барча асосий тушунчаларни, ўзининг фалсафий-ахлоқий ва нафосат борасидаги қарашларини Қуръон ва Ҳадисга таяниб талқин этишга уринади. Шу боис «Иҳё улум ад-дин» асарида мусулмон тафаккурининг уч асосий йўналишини: анъанавийлик, рационалчилик ва фанонинг омухталашиб кетганини кўриш мумкин. Унда таваккул (ҳамма нарсада Аллоҳга суяниш) Худонинг яккалигига – тавҳидга эътимод сифатида талқин этилади ва муҳаббат – ихтиёр эркинлиги, тақдир, ният сингари муаммолар билан боғлиқ ҳолда қаламга олинади. Муҳаббатнинг ўзи эса тасаввуфнинг энг муҳим тушунчаси тарзида тадқиқ этилади.
Ғаззолий муҳаббатни нафақат ҳиссий, балки ақлий билишнинг ҳам маҳсули деб атайди. Зеро, киши ниманики билса, ўшанигина севиши мумкин. Масалан, тошда муҳаббат бўлмайди, у билишдан йироқ. Муҳаббат фақат билишнинг жонли субъектигагина хос сифатдир. Мутафаккирнинг фикрига кўра, муҳаббатнинг беш тури мавжуд: 1) инсоннинг ўзига, ўз камолоти ва соғ–саломатлигига муҳаббати; 2) инсоннинг ўз ҳаётини давом эттиришини таъминловчи, уни асровчи, ундан турли мухликотни (ҳалок этувчиларни) нари тутувчи валинеъматларига муҳаббати; 3) инсоннинг, гарчанд шахсан ўзига яхшилик қилган зотларга яхшилик билан жавоб бермаган бўлмаса ҳам, бошқа инсонларга хизмат қилган, мурувват кўрсатган зотларга муҳаббати; 4) инсоннинг ташқи ёки ички қиёфадаги барча гўзалликка муҳаббати; 5) инсоннинг ўзи билан ботиний (ички), яширин ўхшашлиги бор бўлган зотларга муҳаббати

E’tibor uchun rahmat

• E’tibor uchun rahmat