Тошкент ирригация ва қишлоқ ХЎжалигини механизациялаш муҳандислари институти ва

3
-ж
ад
вал
12
 
Зараф
ш
он
 вод
и
й
си
 вил
оят
л
ари
да 
ту
п
роқ
н
и
н
г 
и
қ
ти
сод
и
й
 у
н
ум
дорли
ги
да
н
 ф
ой
да
л
ан
и
ш
 д
ара
ж
аси
н
и
н
г 
тақ
қ
осл
ам
а 
таҳл
и
л
и
 (
2008
–2010 
ва 
2012
–201
4 
й
й
.)

Ф
ер

м
ер
хў
жа
ли
кл
а-
ри
ни
ту
пр
оқ
ун
ум
до
рл
иг
и 
да
ра
жа
си
бў
йи
ча
гу
ру
ҳл
аш
(ба
лл
да
) 
Й
ил
ла
р
Г
ур
уҳ
да
ги
ф
ер
м
ер
хў
жа
ли
к-
ла
ри
с
он
и
Г
ур
уҳ
-да
ги
ўр
та
ча
ба
лл
П
ах
та
ҳ
ос
ил
до
рл
иг
и,
ц/
га
1 
га
с
уғ
ор
ил
ади
га
н 
эк
ин
зо
рг
а 
тў
ғр
и 
ке
лг
ан
(
м
ин
г 
сў
м
) 
Т
уп
ро
қ 
ун
ум
до
р-
ли
ги
да
н 
ф
ой
да
ла
ни
ш
ко
эф
ф
и-
ци
ен
ти
Ўр
та
ча
х
ўжа
ли
к 
юр
ити
ш
ш
ар
ои
ти
да
ол
ин
иш
и 
м
ум
ки
н 
бў
лг
ан
Ҳ
ақ
и-
қа
тда
Я
лп
и 
м
аҳ
-
су
ло
т
Ўр
та
ча
х
ўжа
ли
к 
юр
ити
ш
ш
ар
ои
ти
да
ол
ин
иш
и 
м
ум
ки
н 
бў
лг
ан
ф
ой
да
Ф
ой
да
С
ам
ар
қ
ан
д 
ви
ло
ят
и
 
 
I.
45
,0
г
ач
а 
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
397
72
40
41
2
5
,5
2
4
,2
1
7
,9
1
7
,4
958
1
6
9
7
1
0
9
,2
3
7
8
,1
7
6
,6
2
7
1
,5
0
,7
0
2
0
,7
1
9
II
. 
4
6
,0
-5
5
,0
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
601
614
51
55
2
6
,8
2
6
,6
2
4
,0
2
5
,6
1
2
6
7
2
4
9
6
1
8
0
,2
3
7
5
,3
1
6
1
,2
3
6
1
,5
0
,8
9
5
0
,9
6
2
III
. 
5
6
,0
-6
5
,0
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
1
3
2
5
1
2
2
6
59
60
2
4
,5
2
4
,5
2
5
,4
2
5
,7
1
3
6
1
2
4
1
9
1
4
6
,8
2
9
3
,1
1
5
2
,0
3
0
8
,0
1
,0
3
7
1
,0
4
9
IV
. 
6
6 
да
н 
юқ
ор
и 
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
554
525
68
69
2
0
,4
2
0
,5
2
4
,3
2
4
,8
3
0
9
6
2
3
3
5
1
2
8
,9
2
3
6
,0
1
5
3
,8
2
8
5
,2
1
,1
9
1
1
,2
1
0
Н
ав
ои
й
 в
и
ло
ят
и
 
 
I.
50
,0
г
ач
а 
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
514
452
46
47
3
4
,4
3
3
,8
3
0
,4
3
0
,6
1
5
6
7
3
0
2
2
2
6
4
,2
5
0
6
,2
2
3
3
,7
4
4
8
,9
0
,8
8
4
0
,9
0
5
II
. 
5
1
,0
-6
0
,0
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
257
235
51
53
2
9
,8
2
9
,9
2
9
,2
2
9
,9
1
5
0
4
2
9
5
8
1
3
8
,0
2
6
6
,3
1
3
5
,4
2
6
6
,3
0
,9
8
0
1
,0
0
0
III
. 
61 
да
н 
юқ
ор
и
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
362
324
61
63
2
3
,3
2
4
,7
2
7
,1
2
9
,4
1
4
1
2
2
9
1
0
1
8
0
,5
2
6
9
,3
2
1
1
,8
3
2
0
,1
1
,1
7
6
1
,1
9
0
Б
ух
ор
о 
ви
ло
ят
и
 
 
I.
50
,0
г
ач
а 
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
3
2
4
2
1
6
4
0
48
47
2
8
,8
3
3
,1
2
7
,7
3
0
,5
1
4
5
0
2
7
7
4
1
5
9
,3
4
0
5
,3
1
5
2
,9
3
7
3
,5
0
,9
6
2
0
,9
2
1
II
. 
5
1
,0
-6
0
,0
2
0
0
8
–2
0
1
0
2
0
1
2
–2
0
1
4
4
6
7
5
2
2
5
6
51
53
2
8
,2
3
0
,9
2
8
,8
3
2
,1
1
4
4
0
2
9
5
1
1
5
0
,3
3
9
0
,3
1
5
3
,3
4
0
5
,6
1
,0
2
1
1
,0
3
9
12
М
уа
лли
ф
ҳ
ис
об
-к
ито
бла
ри
.

---

22 
Бундан ташқари Самарқандда 686 та, Навоий вилоятида 452 та, Бухорода 
1640 та фермер хўжаликлари келажакда мос равишда ҳар бир гектарига 2,5-5,1 
ц/га, 2,1-3,5 ц/га ва 1,6-2,6 ц/га пахта хомашёси ёки 13,8-106,0 минг сўм, 16,5-
57,3 минг сўм ва 20,5-31,5 минг сўм кўпроқ фойда олиш имкониятига эга 
бўлади. Зарафшон водийси вилоятлари фермер хўжаликларида илмий 
асосланган алмашлаб экишни (пахта-ғалла-беда) жорий қилиш, янги 
навлардан фойдаланишда технологик меъёрларни амалга ошириш натижасида 
ҳосилдорликнинг кўтарилиши, маблағ ва вақтнинг тежалишига олиб келди. 
Натижада Самарқанд вилояти бўйича гектарига 0,5-0,8 млн. сўм харажат, 
жумладан, 0,2-0,3 млн. сўм иш ҳақи тежалди. Навоий вилоятида 1,1-1,3 млн. 
сўм харажат, шундан 0,1-0,2 млн. сўм иш ҳақи ва Бухоро вилоятида 0,2-0,3 
млн. сўм харажат ва 0,1-0,15 млн.сўм иш ҳақи тежалди. 
Ерлардан фойдаланиш иқтисодий самарадорлигига таъсир қилувчи 
омилларни таҳлил қилиш, унга бевосита ва билвосита таъсир этувчи 
кўрсаткичлар кўп омилли корреляция таҳлили усулида 2004-2013 йиллар 
маълумотлари асосида таҳлил қилинди. Эластиклик коэффициентининг 
иқтисодий моҳиятига кўра тупроқ унумдорлигининг 1 баллга кўтарилиши ёки 
пахта хомашёси таннархининг 1,8 фоизга пасайиши, самарадорликни 0,09 
фоизга ошишига олиб келиши асосланди. Бу эса 2013 йил жорий баҳоларда 1 
ц пахта хомашёси ҳисобига 51,3 сўм ёки вилоят бўйича пахта ялпи ҳосили 
харажатларини 115,0 млн. сўмга камайтириши ҳисоблаб чиқилди.
Таҳлилларнинг кўрсатишича, тадқиқот объекти саналган барча 
вилоятларда мавжуд фермер хўжаликлари сони қисқарган бўлиб, улардаги 
экин майдонлари ҳажмида унчалик ҳам ўзгариш бўлмаган. Экин майдонлари 
ҳажми Бухоро вилоятидаги мавжуд ширкат хўжаликларини фермерларга 
бутунлай айлантириш ҳисобига улар эгаллаган майдон ҳажми ортган. Қолган 
икки вилоятда ушбу ўсиш тенденциясида деярли ўзгариш бўлмаган. Зарафшон 
водийси 
хўжаликларида 
оптималлаштириш 
натижасида 
фермер 
хўжаликларининг ўртача майдони 14 гектарга, ҳосилдорлик 1,2 центнерга, 1 
м
3 
сувга тўғри келган ҳосил 0,04 килограммга ва рентабеллик даражаси 2,2 
фоизга ўсганлиги аниқланган.
Ушбу таркибий ўзгаришларнинг самарадорликка таъсири Самарқанд 
вилоятида фермер хўжаликларининг 10 йиллик панел маълумотлари асосида 
«маълумотлар муҳити модели» ёрдамида таҳлил қилинган. Фермер 
хўжаликлари ер майдонларини оптималлаштириш даврида ўрганилган 
хўжаликларда ер ва сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигининг 
пасайганлиги кузатилган ва уни ошириш имкониятлари очиб берилган. 
Диссертациянинг «Ер ва сув ресурслардан фойдаланиш самарадор-
лигини оширишнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини такомил-
лаштириш 
йўллари» 
деб 
номланган 
тўртинчи 
бобидачекланган 
ресурслардан фойдаланишда турли муқобил вариантларни татбиқ этиш ва 
уларнинг самарадорлигини ошириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб 
чиқилган. Мулкчилик шаклидан қатъи назар ресурслардан фойдаланишда 
иштирок этадиган субъектлар ўртасидаги иқтисодий ва ҳуқуқий муносабатлар 

---

23 
баҳоланиб, уларни такомиллаштиришга доир таклифлар берилган. 
Шунингдек, ер ва сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини 
оширишнинг таркибий-ташкилий омилларидан бири сифатида субъектлар 
ўртасидаги иқтисодий ва ҳуқуқий муносабатларни янада такомиллаштириш 
мақсадида қишлоқ хўжалигида агрокластерларни барпо қилиш масаласи 
ёритилган ва илмий жиҳатдан асосланган. 
Агрокластер – қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш, қайта 
ишлаш ва сотиш жараёнларини ягона занжирга бирлаштириш ва юқори 
технологик инновациялардан фойдаланиш орқали қишлоқ хўжалиги 
маҳсулотларининг ички ва ташқи бозордаги рақобатбардошлигини ошириш, 
қишлоқ 
жойларда 
инфратузилма 
мажмуини 
шакллантириш 
ва 
ривожлантириш, қишлоқ аҳолисининг иш билан бандлик даражаси ва 
даромадларини ошириш ҳамда экологик муҳитни яхшилашга қаратилган 
хўжалик юритиш субъектидир деган таъриф асосланган.
Тадқиқот жараёнида қўлланилган методикага асосланган ҳолда, 
Ўзбекистонда мева ва сабзавот маҳсулотлари учун кластерлаштириш 
коэффициенти Андижон, Наманган, Самарқанд ва Тошкент вилоятларида 
юқори эканлиги исботланди. Самарқанд вилоятида мева-сабзавотларни қайта 
ишлаш саноатининг ривожланганлиги, географик жойлашув, транспорт ва 
логистика жиҳатдан қулайлик ҳамда хорижий инвесторлар учун Самарқанд 
шаҳрида жойлашган тарихий обидаларнинг ўзига жалб этиши каби ва яна 
бошқа ижтимоий омиллар туфайли ушбу вилоят агрокластер ташкил этиш 
учун тавсия этилди. 
Тадқиқот ишида агрокластерларни Самарқанд вилояти мисолида яратиш 
бўйича 2012-2013 йилларда Корея Ривожлантириш институти кўмагида 
«Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида қайта ишлашни ривожлантириш: Корея 
тажрибаси ва билимларни тарқатиш» ҳамда «Ўзбекистон агросаноат мажмуа-
сида агрокластерлар ташкил этиш» лойиҳалари тажрибаларидан келиб чиқ-
қан ҳолда, Самарқанд вилоятидаги Жомбой (олма) ва Булунғур туманларида 
(томат) агрокластерларни яратиш дастури ишлаб чиқилиб, қуйидаги босқич-
ли ривожлантиришнинг стратегик чора-тадбирлари тавсия этилди (4-жадвал). 
Ушбу стратегияни амалга оширишдан кўзланган мақсад қишлоқ 
хўжалигининг саноатлаштириш жараёнини жадаллаштириш асосида хомашё 
етиштиришдан тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришга ўтказиш; қишлоқда саноат ва 
сервисни ривожлантириш; экспортбоп қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини 
яратиш; фан-таълим-ишлаб чиқаришга асосий урғу бериб, қишлоқ хўжалиги 
ишлаб чиқаришини замонавий кадрлар билан таъминлаш, фандаги 
янгиликларни тезликда ишлаб чиқаришга жорий этиш; қишлоқда агротуризмни 
шакллантириш; етиштирилган маҳсулотнинг истеъмолчига боргунча 
жараёнлардаги катта йўқотишларни камайтириш, пировардида эса қишлоқ 
аҳолисининг турмуш фаровонлигини оширишга қаратилган.